Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1994, Blaðsíða 6

Trú, upplýsing og rómantík - 5. og síðasti hluti
Sigurganga rómantík-
urinnar til norðurs

*
C
Við hvorki vildum né gátum farið nema með
brot af því níði sem nú æddi yfir landið með
og móti þessu fátæka skáldi, Leirgerði og
Magnúsi Stephensen. Magnús gætti þess þó
að taka ekki beinlínis þátt í þeim ljóta leik,
Mikið fannst sýslu-
mannssyninum frá
Hlíðarenda lítið koma til
skynsemdarþruglsins og
fræðslustaglsins. Allt í
einu þótti ungum skáldum
ellin dásamleg, svo langt
voru menn svifnir frá
skynseminni, eða því sem
síðar kallaðist raunsæi.
Eftir GÍSLA JÓNSSON
kannski ekki kennt sig mann til þess.
Okkur var skapi næst að segja frá sáttum
þeirra fomvinanna, Magnúsar og Jóns, er
hinn síðarnefndi hafði þó beygt sig í duftið
og beðist fyrirgefningar í ýmsar áttir.
Æ, hvað eg yrði feginn
áður en skilur veginn,
sem von er verði brátt,
ef vita mig eg mætti
menn alla við sem grætti
kominn í kæra sátt.
Yður, þér Islands stóri
upplýsingar forstjóri,
krónu rétt kenndur við,
kóróna lærdóms lista,
Landréttar dómsvald fyrsta,
fremstan eg forláts bið!
Og þannig vísu eftir vísu, enda vofði yfir
honum embættismissir einu sinni enn, því
að ærnar voru sakir, þótt menn hefðu lokað
augum lengi. Skáldsnillingurinn á Bægisá
var löngum kvenhollur nær við of. Og hinn
mikli upplýsingar forstjóri fyrirgaf af sinni
náð.
En þegar hér var komið sögu, hafði fá-
tækt skáld í harðindaplássi unnið það þrek-
virki að þýða væna hluta heimsbókmennt-
anna með yfirburðum undir forngildum
bragarháttum íslenskra tungu, þar á meðal
Messíasardrápu Friedrichs Gottliebs
Klopstocks (1724-1803) og Paradísarmissi
Johns Miltons (1608-1674). Þýðingarafrek
þessa manns við hin erfiðustu skilyrði urðu
slík, þó að einungis sé mælt af vöxtum, að
enginn hefur hér jafnast fyrr en sjálfur
Helgi Hálfdanarson. Og þetta var svo fal-
legt, að strangtrúaður prestur norður á Víði-
völlum, Pétur Pétursson, sest niður og skrif-
ar í hrifningu:
Seraf lægsti sig má vara
söngva þegar kemur í skara
þjóðskáldið Jón Þorláksson.
Ef hann hafði engils tungu,
yfirskyggður holdi þungu,
hvers mun síðar verða von!
Og við rifjuðum það upp, að Jón á Bæg-
isá, sem brotlegur hafði verið við lög guðs
og manna, var fyrstur íslendinga sæmdur
opinberum skáldastyrk og hinn eini meðan
fjármálastjórnin sat í Kaupmannahöfn. En
Jón var svo góður þegn Friðriks IV., sem
dummaði meira en hálfa öld á konungs-
stóli, og tillitssamur við skattgreiðendur, að
hann dó, áður en til útgreiðslu skáldalaun-
anna kæmi, og spöruðust svo þrjátíu dalir.
Hann var líka meira um annað að hugsa.
Hann hafði gert upp reikning sinn við menn,
en hann átti ólokið að gjalda skuld sína við
guð, og það gerði hann með fágætri auð-
mýkt hugans og snilld orðsins undir ein-
hverjum erfiðasta bragai’hætti hins dýr-
kvæða kynstofns. Við hlustuðum á lokaer-
indið í bæn hans:
Ástríki faðir friðar,
forskulduó mýktu gjöld!
Sól gengna senn til viðai'
sýnir hið dimma kvöld.
Væg beinum veglúnum,
vog rauna sig lini;
dugvana á daglínu
dettur nóttin köld.
En Magnús Olafsson frá hinum víðfræga
herragarði átti 14 ár eftir og þótti okkur
nú meira en tímabært að minnast þess sem
geðfelldast var í fari hans, að slepptum
dugnaði við útgáfu tímarita og bóka. Það
var óhjákvæmilegur förunautur upplýs-
ingarmnar: mildi og mannúð. Og þarna hafði
hinn hálærði höfðingjasonur fengið gullið
tækifæri. Öldin 19. hófst nefnilega á því að
alþingi við Öxará var niður lagt og æðsta
dómsvaldið fengið í hendur Landsyfirrétti.
Þar var Magnús forseti um 30 ára skeið.
En hann var ekki forseti yfir sjálfum sér.
Tveir voru meðdómendur, assessorar, og á
ýmsu gat oltið hversu þeii’ urðu hinum milda
forseta sammála, þegar þjófnaðar og hór-
dómsmálum rigndi úr héruðunum yfir
Landsyfirréttinn.- Og þegar Magnús varð í
minni hluta, vora atkvæði hans oft líkari
varnarræðu fyrir sakborninginn en dóms-
uppkvaðningu.
Við undruðumst hinn gamla tíma, og hroll-
ur fór um okkur, þegar Isleifur assessor
Einarsson, áður sýslumaður Húnvetninga,
lét bóka 1825: „Með sömu vitslunum myndi
ég fyrir 20 áram hafa voterað upp á ævilang-
an þrældóm og sveigi nú til - að samþykkja
5 ára rasphús - ekki af individuellum, held-
ur af aldarinnar þekktu röksemdum." 9)
Þessu gat öldin áorkað, og þetta var í smá-
vægilegu þjófnaðarmáli.
Allt í einu reiddumst við og kenndum
annarra geðshræringa, þegar við minntumst
meðferðarinnar á þeim gæfusnauðu stúlkum
sem glötuðu þunga sínum og fengu fyrir
það áfellisdóm almennings og spunahús og
dauða frá dómuranum. Héldum við að móð-
ir mín í kví, kví hefði borið út barn sitt af
léttúð einni saman? Nei, og aftur nei. Við
vissum fjölda dæma þess, að mæður væru
kúgaðar af körlum til að fyrirkoma börnum
sínum, kannski af ást til hórkarlanna stund-
um, miklu oftar af hræðslu. Og mæðranna
í kvínni var sökin.
Upplýsingin hafði útvalið menn af gerð
Magnúsar Stephensen til að milda dóma og
líta með öðram hætti en áður til málavaxta.
Þegar frændi hans, Bjarni Thorarensen, tók
við í Landsyfirréttinum af Benedikt Jóns-
syni Gröndal, dugði ekki miskunnin hjá
Magnúsi. En Bjarni vildi líka dæma hórkai'l-
ana, meira að segja til dauða eftir margítrek-
að brot.
Hinn dómharði frændi Magnúsar frá
Leirá var skáld, stórskáld. Og þau eru ekki
einbrotin. Bjarni var fæddur með svipuðu
ofurnæmi og Magnús og þó aðeins annarrar
gerðar. Hann mundi allt sem hann las, hvort
sem hann vildi eða ekki. Það var Ijósmyndar-
næmið. Allt var svo eftir því, stúdent 15
ára, lögfræðingur frá Hafnarháskóla með
láði tvítugur.
Upplýsingin á íslandi var eilítið á efth-
tímanum, mundum við, og þegar frömuður
hennar dó 1833, var hún úrelt og gamal-
dags. í upphafi aldarinnar sat Bjarni Vigfús-
son frá Hlíðarenda í Fljótshlíðarhreppi,
Thorarensen, suður í Höfn og gerði fleira
en stúdera lög. Hann hlýddi nýrri rödd, sat
við fótskör Henriks Steffens sem flutti
Norðurlandamönnum fagnaðarerindi nýrrar
aldar, rómantíkurinnai', sögðu menn. Mikið
Rómantíska stefnan í myndlist: „Fátæka skáldið", eftir þýzka málarann Carl
Spitzweg frá árinu 1839. Skáldið skýlir sér fyrir hússlekanum með regnhlíf. Mynd-
efni af þessu tagi urðu vinsæl í rómantíkinni, en einnig ósnortin náttúra, ekki sízt
fjöll og skriðjöklar.
lifandi skelfing fannst sýslumannssyninum
unga lítið koma til skynsemdarþruglsins og
fræðslustaglsins. Rasjónalismi og „Aufklár-
ung“ var fyrir bí. Guðlegur andi hinnar
nýju stefnu fyllti brjóst ungra manna.
Við gaumgæfðum upphaf orðsins róm-
antík, af romance, um alþýðlegan skáldskap
suður í heimi. Við komum við í fæðingar-
borg hinnar hreinu rómantikur, Jena á
Þýskalandi, og fylgdumst með sigurgöngu
hennar til norðurs. Og allt í einu þótti ung-
um skáldum ellin dásamleg, svo langt voru
menn svifnir frá skynseminni, eða því.sem
síðar kallaðist raunsæi. Hinn ungi lögfræð-
ingur úr Fljótshlíðinni hafði snemma tekið
á því sem hann átti til, að hrósa ættjörð-
inni: Eldgamla Isafold.
Okkur þótti reynandi að skilgreina róman-
tík sem skort á raunsæi. En Bjarni drakk
í sig anda eldgamalla bókmennta kynstofns-
ins Eddukvæðanna, og vildi láta vel að framl-
iðnum konum uppi á snjóskýjabólstram,
rétt eins og þegar Sigrún hetjukvæðanna
vildi kyssa ólifðan konung í haugi. Þetta
þótti sumum, sem flokkast með rómantík,
svo yfh'gengilegt, að ekki mætti láta hjá líða
að yrkja öðravísi. Jónas Hallgrímsson lagði,
sem betur fer, hug á konur á jörðu niðri,
mittisgrannar og fótnettar, og gengu á
peysufötum, þó með rauðan skúf á húfunni
sem þeim klæðnaði heyrði. Og hann greiddi
þeim lokka í mannheimi.
En Bjarni Thorarensen hlýddi ekki aðeins
ungur á Henrik Steffens, hann las líka með
áfergju æskunnar Ijóð frumherja danskrar
rómantíkur, Adams Öhlenschlagers. Okkur
gekk nú svona og svona að hefjast á róman-
tískt flug með þeim Adami og Bjarna, en
reyndum þó.
Við fundum að hjá sönnu skáldi hinna
nýju kennda var löngunin grunntónn,
draumur skáldsins um æðri veröld. Köllun
skáldsins átti að vera sú að opinbera venju-
legu fólki æðri heim, „líf lífsins" á máli
Adans hins danska. Þetta gerðist ekki með
skilningi, heldur með innsæi, hinn „inn-
vígði“, skáldið, sá gegnum ytra byi'ði hlut-
anna. Ljóðræna, persónuleg tjáning (lyrik)
var listform tímans nýja. Skáldin voru himin-
bornir snillingar og öllum öðram æðri. Menn
hættu að lýsa náttúranni af lærdómslegri,
kerfisbundinni smásmygli, nú lifðu menn sig
inn í hana og dýrkuðu hana eins og guð.
Og fornöldin var „hinn geislandi hátindur,
þaðan sem menn höfðu hrapað, en aftur
skyldi ná“, á máli Öhlenschlágers.
„Bláa blómið“, komið úr ljóðum Þjóðverj-
ans sem nefndi sig Novalis, var tákn hins
nýja, tákn þrárinnar sem allir eru haldnir,
en hættulegt er að uppfylla, enda er hún þá
í lífsháska. Rómantíkin, fannst okkur, setti
fjarlægð ofar nálægð og þar með fortíð ofar
samtíð, dul ofar upplýsingu, skynjun ofar
skilningi, tilfinningu ofar skynsemi. Ein-
hvern tíma hafði René Descartes (1596-
1650) sagt: Cogito ergo sum 10), en nú
mátti búast við að heyra: Sentio, ergo
sum 11).
Rómantikin setti einstakling ofar þjóðar-
heild og þai' með eina þjóð ofar alþjóð, og
mat ósnortna náttúra meira en manna-
byggð. Rómantíkin var uppreisn gegn stöðl-
uðu, miðstýrðu mannlífi, þar sem þrástagast
var á skynsemi og nytsemi.
Við komumst að því að rómantíkin átti
marga förunauta: söfnun og ski'áningu þjóð-
sagna og ævintýra, sögulegar tungumála-
rannsóknir og þó umfram allt pólitískar
frelsishreyfingar, og þar hitti kveiking tund-
ur á okkar blessaða landi. Þessar hræringar
byggðust á þjóðerni, og fjallkonan fríð reis
í allri sinni tign upp af „ofsjónum" Eggerts
Ólafssonar, við jarðarför Lovísu drottning-
ar. 12) Búsetulandið var nú auðvitað ættjörð
hvers og eins, ekki ríkið, þar sem hann
kynni að gegna þegnskyldu. Ættjörð Ung-
verja gat ekki verið Austurríki, Þjóðverjar
í Slésvík gátu ekki átt ættjörð í Danmörku,
hvað þá Grænlendingar, Færeyingar og ís-
lendingar.
Rómantíkin þoldi ekki konunglegt ein-
veldi. Réttur mannsins til frjálsrar tjáningar
í bókmenntum og öðrum listum var lög henn-
ar, og þjóðernið, byggt á tungu og bók-
menntum, stjórnarskrá hennar.
Rómantíkin féll í svo frjóan jarðveg ís-
lenskrar sjálfstæðiskenndar sem hugsast
gat. Aldarfar batnaði um sinn. Tíminn, kyn-
stofninn og umhverfið tóku höndum saman,
og íslensk sjálfstæðisbarátta var senn hafin.
Og svo þökkuðum við Háskólanum á Ak-
ureyri fyrir okkur og ég Amtsbóksasafninu
fyrir að hafa haft þar þrásetur við lestur
gamalla og nýrra bóka kynstofnsins.
Höfundur er fyrrverandi mentaskólakennari á Akur-
eyri. Greinarflokkurinn sem hér endar, er byggður á
fyrirlestrum sem hann hélt við Háskólann á Akur-
eyri fyrir nokkrum árum.
6