Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1993, Qupperneq 10

Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1993, Qupperneq 10
PÁLMI EYJÓLFSSON Trillukarlar .Bátarnir fara, bátarnir koma, á bryggjunni er líf og starf. Vaskir menn, sem að sjóinn sækja með seltu blóðsins í arf. í klofháum bússum er karl á vappi með kaskeiti og talar hátt. Sumir ganga götuna breiðu við Guð og menn í sátt. Bátamir fara, bátarnir koma. Beitan er nýveidd síld. Þegar að afli er annars vegar er ekki talað um hvíld. Tæpast hugleitt hvað tímanum líð- ur í törninni fast er sótt. Það verða fáir bátar bundnir við bryggjuna hér í nótt. Veiðibjallan vængjunum blakar, vakandi yfir bráð, oftlega hefur hún einmitt hérna ágætri máltíð náð. Ekki verður hún, að því er sýnist, ánægð, glöð eða södd og engann veit ég, sem heillað hefur hin hása skerandi rödd. Vélaskellirnir berast um bæinn. Blikinn æfír hér sund. Sætur ilmur í sjávarlofti er sandlóan festir blund. Eftir miðnótt í örfáa tíma er yfír höfninni ró. Eldsnemma er ketill að könnu borinn, hjá körlunum langt út á sjó. Höfundur býr á Hvolsvelli. KRISTJANA EMILÍA GUÐMUNDSDÓTTIR Börn Börn að leik við bláan sæ. Börn sem eiga hamingjuna. Börn sem svelta, börn sem gráta, börn sem enga gleði muna. Börn neyðar og örbyrgðar börn einsemdar. Börn án ábyrðar. Amor í litlu húsi með lágum glugga var lítil drós létt í spori með Ijóma í augum hún tíndi rós piltinum fríða með brosið blíða hún blómið fékk Amor með sínar ástarörvar um þá gekk. Höfundur er bókavörður og hefur gefið út Ijóðabók. Tungumálið Retorómanska Retorómanska er rituð á fímm mismunandi máta og fímm útgáfur af sömu kannslubókinni verða því að vera gefnar út í kantónunni Graubiinden á retorómönsku til viðbótar við þýska og ítalska útgáfu. Kennsla fer fram á retorómönsku fyrstu fjögur árin í harnaskólum í héruðum þar sem meirir- hluti íbúa talar retorómönsku. Hús og byggingar í Graubunden á retorómönskum svæðum eru fallega skreytt. - arfur frá stórveldisdögum Rómverja. UM 51.000 Svisslendingar tala retorómönsku, fjórðu þjóðtungu Sviss. Það eru aðeins 0,8 prósent þjóðarinnar. Tungumálið er arfur frá stórveldisdögum Rómverja og svissneska ríkið er lögbundið til að halda því við. Það er talað í fjallahéruðum kantónunnar Graubunden í suð-austurhluta landsins en þýskan vinnur á og svæðum þar sem meirihluti íbúa talar reto- rómönsku fer stöðugt fækkandi. Lia Rumantscha, samtök rómanskra menn- ingarfélaga, eiga að rækta tunguna og standa vörð um hana. Það er hægara sagt en gert. Retorómanska er rituð á fimm viðurkenndum ritmálum og misjöfn mállýska er töluð í næst- um hveijum dal. Samtökin telja framtíð tung- unnar fyrst og frejnst komna undir því að hún verði rituð á einn veg. Þau áttu því frum- kvæði að því að nýtt ritmál, rómanska-griss- un, var búið til úr ritmálunum fimm. Það á erfitt uppdráttar og með öllu óvíst að það nái útbreiðslu. Ríkisstofnanir hafa tileinkað sér það en skriffinnar kantónunnar nota gömlu ritmálin. Tilraun til útgáfu dagblaðs á grissun hefur mistekist og kennslubækur á barnaskólastigi eru enn gefnar út í sjö útgáf- um í kantónunni; á þýsku og ítölsku og á surselvis-, sutselvis-, surmeiris-, puter- og vallader-rómönsku. Retorómanska á rætur sínar að rekja til valdatíma Rómveija á þessu svæði. Fjalla- svæðið austan við Rín og suður að Adríahafi var þá kallað Retia. Heimamenn tileinkuðu sér latínu af hermönnum og öðrum útsendur- um Rómveija og úr varð retorómanska. Hún er náskyld ítölsku (ítalska er annað útbreidd- asta tungumálið á eftir þýsku í Graubiinden) og öðrum rómönskum málum. Chur (borið fram kúr), höfuðborg Graubunden, var höfuð- setur Retiu þegar á 3. öld. Frankar náðu völdum á svæðinu á 6. öld og „Raetia Curiens- is“ varð greifadæmi á dögum Karls mikla. Erkibiskupinn í Mílanó hafði umsjón með bisk- upsdæminu Chur fram til 843 en því var stjómað eftir það frá Mainz. Upp úr því dró jafnt og þétt úr rómönskum áhrifum en þýsk áhrif jukust að sama skapi á svæðinu sem nú er Graubunden. Retorómanska var fyrst rituð á 16. öld. Nýja testamentið var þá þýtt á puter-róm- önsku sem er töluð í efri-Engadin, einum fegursta fjalladal Sviss. Mismunandi mállýsk- ur höfðu fest í sessi og munurinn var nægur til þess að íbúi neðri- Engadin dreif í að þýða sálma á vallader- rómönsku svo að hans fólk gæti einnig lesið guðsorð á móðurmáli sínu. Fjögur verk voru gefin út á sutselvis og surselvis milli 1601 og 1615. Tvö þeirra voru á surselvis en rituð á mismunandi hátt í samræmi við muninn á máilýsku kaþólikka og mótmælenda á surselvis-svæðinu. Þessir tveir rithættir héldust fram til 1927 en síðan þá er sursel- Fjórar þjóðtungur eru talaðar í Sviss eins og kortið sýnir: yis næstum undan- 1) franska málsvæðið (18,4%), 2) þýska málsvæðið(65%), 3) tekningarlaust ritað á ítalska málsvæðið (9,8%) og 4) það retorómanska (0,8%). samræmdan hátt. Retorómanska er rituð á fimm viðurkenndum ritmálum og misjöfn mállíska er töluð næstum í hverjum dal. Eftir ÖNNU BJARNA- DÓTTUR Fyrsta ritið á surmeiris var gefið út í lok 17. aldar. Surselvis er útbreiddasta mállýskan. Um 32% retorómana, eða tæp 17.000 manns, tala hana. Fæstir, um 1.200 manns, tala suts- elvis. Hún er þó jafnrétthá og surselvis og svo framarlega sem meirihluti ibúa héraða sem hún er töluð í er hlynntur því að hún sé kennd í héraðsskólum verður kantónan að gefa út bamaskólabækur á sutselvis. And- staðan gegn nýja ritmálinu rómanska-gissun er mest í hópi þeirra sem tala surselvis. Þeim finnst eðlilegast að þeirra ritmál verði einfald- lega tekið upp. En hinir mátlýsku hóparnir fjórir kæra sig ekki um það. Þeim finnst áhrif surselvis-retorómana næg þótt ritmáli þeirra verði ekki þröngvað upp á þá í þokka- bót. Munurinn á mállýskunum er ekki mikill. Orðið hundur er til dæmis skrifað tgaun á surselvis, tgan á sutselvis, tgang á surmeiris, chaun á puter og chan á vallader. Það er borið svipað fram á öllum mállýskunum og skrifað chaun á gissun. Retorómanar stafa nafn höfuðborgar kantónunnar jafnvel á mis- munandi hátt: Cuera, Cuira, Coira og Cuoira. Retorómanska hefur verið löggilt mál í Graubiinden síðan 1794 en flestir sem tala hana tala einnig þýsku eða ítölsku. Tungan var í verulegri hættu eftir að samgöngur opnuðust og samskipti við umheiminn jukust í Iok síðustu aldar en meðvitund um hana jókst á sama tíma og málræktarhópar voru stofnaðir. Athygli annarra Svisslendinga var vakin og meirihluti þeirra (þ.e.a.s. karlpen- ingsins, svissneskar konur höfðu ekki kosn- ingarétt í þjóðaratkvæðagreiðslum fyrr en eftir 1971) samþykkti í þjóðaratkvæða- greiðslu árið 1938 að retorómanska skyldi verða þjóðtunga í Sviss eins og þýska, franska og ítalska. Þjóðernisrembingur og ofsóknir á hendur minnihlutahópum voru í algleymingi í Þýskalandi á þessum tíma og andstyggð Svisslendinga á stefnu Hitlers varð retoróm- önsku-tungunni til góðs. Ríkið styrkir eflingu tungunnar. Það er útvarpað á henni í Graubiinden í rúmar sex klukkustundir á dag en lítið um sjónvarps- sendingar enn. Blöð og tímarit eru gefin út á hinum mismunandi ritmálum og Lia Ru- mantscha heldur tungunni við með því að snara orðum eins’ og gróðurhúsaáhrifin, al- næmi og evrópska efnahagssvæðið yfir á reto- rómönsku. ítölsk heiti eru yfirleitt aðlöguð að retorómönsku eða alþjóðleg orð, eins og ,jeans“ og „t-shirt“, tekin óbreytt inn í málið. En tungan er í hættu þrátt fyrir góðan vilja. Stjómarherrar í Chur hafa notað þýsku síðan á 9. öld og Retorómanar hafa ekki átt sameiginlegt efnahags- og menningarsetur síðan þá. Aðflutningur þýskumælandi Sviss- lendinga og ferðamannaiðnaðurinn hefur dregið úr daglegri notkun retorómönsku og brottflutningur ungs fólks frá flallaþorpum í þéttbýliskjama í leit að atvinnu hefur haft sín áhrif. Retorómanskir fjölmiðlar hafa að sjálfsögðu ekkert í síbylju þýskumælandi, ef ekki enskumælandi, fjölmiðla. Og margar mállýskur og mismunandi ritmál gera þessari svissnesku þjóðtungu erfitt um vik. Það er hætt við að hún verði borin ofurliði fyrr eða seinna og tungumálasérfræðingar verði þeir einu sem hafa hana á valdi sínu í framtíðinni. Höfundur er blaðamaður og býr í Sviss. 10

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.