Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1993, Blaðsíða 2

HUGMYNDASAGAN o g ALDALOKINII
Hugmyndir ólíkra menningar-
heima hafa runnið saman
JÁKVÆÐ VlÐBRÖGÐ VlÐ ÞRÓUNARKENNINGUNNI
Bjartsýnni menn sáu, er þeir athuguðu lífheim-
inn, að barátta og grimmd eru ekki einu eðlis-
þættimir sem gera lífverur lífvænlegar, því
víða í lífheiminum má fínna dæmi um sam-
vinnu og félagsmódel. Þeir bjartsýnu sáu þrátt
Mannlífspistill
Atvinnulaus
Vinur minn er atvinnulaus. Ég heim-
sótti hann einn sólbjartan eftirm-
iðdag í vor, um vertíðarlok, ein-
mitt á þeim árstíma sem hann
var vanur að vera hvað hressastur og ánægð-
ur með að loks væri ströng vertíð á enda.
Með að geta hvílst og glaðst í faðmi fjölskyld-
unar, ef til vill fengið sér ofurlitla „bijóst-
birtu“ meðan maður sagði vinum og kunn-
ingjum svolítið ýktar sögur frá liðinni tíð,
þegar fískurinn gekk í þykkum torfum á
grunnmið, til að hrygna og lemja yfírborðið
með stæltum sporðum sem giampaði á í
skini morgunsólar um nývaknað vor. Og á
þessum árstíma hafði hann alltaf nóg milli
handanna — gat gefíð konunni eitthvað fal-
legt sem hana hafði lengi langað í, eða
kannski aldrei langað í nema í hans eigin
hugarheimi. Það skipti ekki máli, heldur
hugurinn sem að baki bjó, þörfin fyrir að
sjá konuna brosa að heldur klaufalegum til-
burðum hans til að vera herramaður og löng-
unin til að sjá bömin gleðjast yfír því sem
pabbi hafði verið svo sniðugur að kaupa
handa þeim daginn sem netatrossumar voru
allar komnar upp í verbúð, báturinn skrúb-
baður og þveginn stafna á milli og ilmurinn
af klórnum barst upp úr lestum bátanna og
boðaði nýja tíma, nýtt úthald að loknu nokk-
urra vikna stoppi.
Þá var atvinnuleysi eitthvað sem, hann
hugleiddi aldrei.
I þá daga mátti hann helst ekki láta sjá
sig niðri á bryggju milli úthalda, því alltaf
voru einhveijir gamlir kunningjar sem vant-
aði mann á sjóinn.
„Ég ér svo sem hvorki fugl né fískur,“
sagði hann og kveikti í sígarettu. „Það er
bara auglýst eftir einhveijum embættis-
mönnum með menntun og starfsreynslu. Ég
er fimmtugur sjómaður sem kominn er í land.
Slíkt telst víst ekki starfsreynsia."
Mér dettur í hug að það skjóti nokkuð
skökku við að þessi þjóð sem byggir alla
sína afkomu á sjávarfangi skuli ekki hafa
nein úrræði fyrir menn sem alla ævi hafa
starfað við að afla þessara sömu verðmæta,
en þurfa einhverra hluta vegna að fara í land.
Ég held að þetta geti ekki verið.
Þess vegna hvet ég hann til að reyna bet-
ur og fer að fylgjast með tilburðum þessa
sjómanns, sem kominn er af Iéttasta skeiði
og getur ekki lengur stundað sjó vegna
heislubrests, til að fá vinnu við hæfí í landi.
Ég sé hann ganga milli vinnustaða til
þess eins að fá neitun. Sums staðar mætir
hann jafnvel fyrirlitningu og ég fer að skilja
hvað aðstöðumunur getur verið gríðarlega
hár veggur manna f milli og hvernig hann
er misnotaður af þeim sem hafa lent réttu
megin við þann vegg. Margir eru þar fyrir
hreina tilviljun. Eða fyrir annars verðleika.
Margir starida á gömlum merg feðra sinna
og mæðra.
Hann er aðeins einn af „máttarstólpum
þjóðfélagsins". Það er að minnsta kosti sagt
um hann í hátíðarræðum þjóðarleiðtoganna.
Máttarstólpi sem hefur misst máttinn, af því
hann stendur ekki lengur á sínum afmarkaða
stað í byggingunni. Hinn mikli arkitekt, sem
skóp þetta verk, gerði ekki ráð fyrir því að
stoðir þær og styttur sem mynda samfélagið
gætu einhverra hluta vegna þurft að flytjast
frá einum stað til annars í byggingunni. Að
maðurinn, sem eitt sinn sótti gull í greipar
Ægis, sé þess ekki lengur umkominn þótt
hann gæti sem best verið gjaldgengur á ein-
hveiju öðru sviði.
Getur verið að þetta sé skólunum að
- kenna?
Hafa þeir stuðlað svo mjög að sérhæfingu
vinnuaflsins; að ef maður dugar ekki lengur
til þess verks sem hann valdi sér, eða ef því
verkefni er lokið, þá sé ekkert hægt að gera
annað en setja viðkomandi út í hom og
geyma hann þar uns dauðinn loksins kemur
og leysir vandann.
Allt þetta kemur upp í hugann, þegar ég
fylgi vini mfnum á píslargöngunni.
Og sársaukinn er mikill þegar hann þarf
að leggja leið sína á opinbera skrifstofu til
að þiggja atvinnuleysisbætur. Svipurinn lík-
astur því að salti hafí verið stráð í opna
und. Og mér til furðu sé ég þennan stóra
og sterka mann, sem aldrei bognaði fyrir
neinum erfiðleikum, smátt og smátt beygja
af og gerast vandræðalegur og bjargarlaus.
Hann skortir alla hæfíleika til að biðja sér
vægðar. Ailir tilburðir hans til að halda fram
rétti sínum til að lifa mannsæmandi lífí virka
líkt og fárámlegur brandari.
Það er líkt og bjargarleysi tilheyri ekki
þessum manni. Að leita til annarra er fjarri
öllu því sem hann þekkir.
Smátt og smátt hverfur ljóminn úr aug-
unum. I þessum sálarspeglum, þar sem eitt
sinn ljómaði baráttugleði og vilji til góðra
verka, býr nú beiskja og sársauki. Og siggið
hverfur smátt og smátt úr lófunum. Hend-
umar verða sléttar og hvítar. Sléttar og
hvítar, eins og vonleysið sem fyllir hús þessa
máttvana stólpa.
GRÉTAR kristjónsson.
Það er ekki svo slæmt að
vera eitt af dýrum
lífheimsins, deyja og
hætta að vera til. Menn
geta verið lukkuleg dýr á
stórum köflum.
Þetta er anpar hluti af
Qórum úr erindi sem flutt
var í Nýlistasafninu seint
á góu. I fyrsta hluta var
Qallað um tilvistarkvöl
nútímamannsins, sem
þarf að byggja upp sína
eigin trú og velja úr
hugmyndasafni
heimsins. Þar sagði og frá
öðru falli mannsins sem
varð eftir að Darwin setti
fram
þróunarkenninguna, með
henni féll maðurinn ekki
aftur í Eden, heldur niður
í frumskóginn.
Eftir ÞÓRUNNI
VALDEMARSDÓTTUR
fynr allt glætu, sáu að mannleg.greind er
ákaflega skapandi tól, allir hlutir eru á hreyf-
ingu og allt getur gerst og margt er hægt
að laga. Það er ekki svo slæmt að vera eitt
af dýrum lífheimsins, deyja og hætta að
vera til. Menn geta verið lukkuleg dýr á stór-
um köflum, ef þeir fá ekki eins og grimmir
hundar of bijálæðislegt uppeldi sem magnar
upp illskuna. Við getum heilmikið átt við
ilískuna í okkur með því að njóta lista, við
getum fengið útrás fyrir það sem vill gusast
úr krókódílaheilanum dýpst í okkur með því
að horfa á hryllingsmyndir og alla mögulega
mannlega-dýrslega reynslu. Við getum myrt
og fyllst okkar eigin innbyggða hatri saklaus
sitjandi í bíó, og reynt allt ljótt á þann hátt,
i óvirkum draumi, og liðið skrambi vel.
Fordómar Hvíta Mannsins
Útfrá kenningum Darwins og skrifum
Spencers óx mannfræðin, sem hjálpaði fólki
að sjá hvað menning er afstæð. Menn fyrri
alda fyrirlitu aðra menningarheima tak-
markalaust. Önnur hugsun og önnur sið-
fræði en okkar eigin leiðst ekki. Hinir sódó-
mísku indjánar Karíbahafsins sem hommuð-
ust af fullri lyst, eins og hvítir menn hafa
nýlega hætt að skammast sín fyrir að gera,
þóttu svo dýrslegir að það réttlætti hrotta-
lega meðferðina á þeim. Vestræn hugmynda-
fræði setti menn sem ekki voru kristnir nið-
ur til dýranna. Eftir að þróunarkenningin
gerði alla menn að dýrum fóru mannfræðing-
amir að athuga málið, hvíti maðurinn leit
upp skömmustulegur og neyddist til að viður-
kenna hvílík skepna hann hafði verið að telja
sig öllum æðri. Viðurkenning hvíta mannsins
á listum annarra menningarheima kom
snemma fram í myndlist, með austurlenskum
áhrifum og afrískum áhrifum. Hefðbundið
form lista sprakk með vestrænu heimsmynd-
inni. Það kemur ekki á óvart að súrrealista-
hópurinn i París var í klíku með mannfræð-
ingunum, því það að kynnast öðrum menn-
ingarheimum hjálpar okkur að sjá heiminn
öðruvísi.
KROSSFRJÓ V GUN MENN-
INGARHEIMA
Það er sama hvert er litið, sú geijun sem
átt hefur sér stað í menningu þessarar aldar
einkennist ekki síst af því að hugmyndir
ólíkra menningarheima hafa runnið saman.
Svört menning hefur haft gífurleg áhrif á
alla vinsæla tónlist og dans. Hippamenningin
opnaði æðar, flutti svarta tónlist í nýjum
hvítum búningi inn í vestrænan heim, og
austræna hugmyndafræði. Einna ferskustu
bókmenntir á enska tungu eru nú skrifaðar
af fyrstu kynslóð. innflytjenda frá þriðja
heiminum, í þeim er sterk blanda, ný skynj-
un. I menningunni ríkir fijó blöndun lág-
stétta- og hástéttalista heimsins og umburð-
arlyndi, nema hjá forpokuðum konungssinn-
um. Þótt samtíminn í listum og menningu
sé margþættur og flókinn ríkir hvorki stefnu-
leysi né kaos. Eðlisfræði lista stýrir gangin-
um eins og alltaf og seinna finnast merkimið-
amir og merku verkin. Engin hugmynd er
í eðli sínu annarri betri, ekki frekar en stétt-
ir og fólk, en þær bera í sér mismikinn kraft.
Sumar hugmyndir virka fyrir þann kraft og
ná strax athygli þeirra sem eru með góð
loftnet til að framkalla hugmyndir áfram.
íhaldið hefur ægilegar áhyggjur af varð-
veislu, af því menning rennur saman. Þjóð-
minjasöfnin verða að stækka, þar lifir það
sem er útdautt framhaldslífi, eins og risaeðl-
urnar. Maðurinn notar alltaf gáfur sínar, í
hvernig samfélagi sem hann býr, því einfald-
ara og fmmstæðara sem samfélagið er því
flóknari er útsaumurinn, handiðnimar eða
tungumálið. íslenskan á erfitt með að standa
undir sinni flóknu byggingu, nú eftir að
ókyrrð mikilla samgangna truflar hana, nú
eru helst sérfræðingar sem ná því að spila
á tunguna eins og klassískt hljóðfæri, og
fyrirlíta hina tunguvilltu svo botnlaust. Stór-
þjóðirnar væla líka yfir því hvernig þær eigi
að viðhalda arfleifð sinni. Þá er að setja vitið
í viðhaldið, ef hægt er að fá í það peninga.
Efahyggja Fyrri Alda
Áður en Darwin sprengdi upp vestræna
hugsun og menn bmgðust við með tilvistar-
hyggju, höfðu verið til vestrænir hugsuðir
sem nærðu með sér efann. Endurreisnin í
Englandi og barroktíminn ól með sér efa-
hyggju, það gerðu metafískisku skáldin og
leikskáldin, þá leitaði á menn hugsun um
svarta galdur, morð og sifjaspell. Þar má
finna þræði sem komu síðar sterkt upp á
rómantíska tímabilinu, þar má finna heiðna
efahyggju sem- nú er hluti af viðtekinni til-
vistarhugsun. Montaigne komst að þeirri
niðurstöðu eins og nútímamaður, að eini
tryggi sannleikurinn fælist í huga hans sjálfs,
með því að skilja einn huga, sinn huga,
kæmumst við næst því að skilja manninn.
Og á nítjándu öld fór Kierkegaard í hljóðláta
uppreisn gegn ríkjandi hugsunarhætti og
lýsti manneskjunni sem einstaklingi sem
væri einn, hann sagði að tilvistin skipti meira
máli en inntakið.
Af þeim sem reyndust þeir spámenn á
nítjándu öld að tileinka sér þær hugmynir
sem okkar öld síðan gerði að sínum rís Ní-
etzsche hæst. Hann er mikilvægur forveri
tilvistarhyggju 20. aldar. Hann sá hvað
manndýrið var orðið bælt, kæft í siðferði og
rökhyggju, grunnhvatir eins og kynhvötin
heft af viðsnúnum siðferðishugmyndum, svo
maðurinn var orðinn rúinn hinni glöðu hvat-
vísi dýranna. Hann sá guðsdýrkunina og
holla upphafninguna í dansi hins frumstæða
manns. Þegar kom fram á þessa öld bættist
Bergson við sem áhrifavaldur, og talaði um
innsæi og skapandi þróun, hann lagði áherslu
á hvatvísi og reynslu augnabliksins, og hafði
þannig áhrif á tilvistarhyggjuna.
SVARTHOL NÚTÍMAMANNSINS
Sartre sag'ði að maðurinn, skilgreindur
aðeins af gjörðum sínum, væri frjáls til að
finna sín eigin gildi og finna þannig lífi sínu
tilgang. Hann talaði um pour-soi, tilvistar-
holu, sem á vissan hátt er tóm, og í henni
ekkert. Hann, Camus og fleiri kenndu okkur
að við þurfum í gegnum tilvistarkrísuna sem
felur í sér að hvorki sé guð að finna né til-
gang, en eftir að maður hefur þrengt sér í
gegnum þá krísu finni maður frelsið og
möguleikana. Þannig er tilvistarhyggjan já-
kvæð kenning sem hvetur mann til virkni,
frá ekkertinu liggur leiðin aftur til lífsins
og jafnvel til guðs.
Vandann leysir maður með öllu hjarta og
sálu sinni og líkama, eins og Níetzsche sagði,
ekki bara með rökhyggjunni. Skynsemin var
fundin upp til að fela óttann, breiða yfir
hann, en hann hverfur ekki við það. Níetzsc-
he talaði um tvískiptinguna í díonesískt og
appolónískt eðli, lagði áherslu á að gleyma
ekki hinu díonesíska.
Framhald í næstu Lesbók.
„ Vestræn hugmyndafræði setti menn sem ekki voru kristnir niður til dýranna.
Eftir að þróunarkenningin gerði alla menn að dýrum, fóru mannfræðingarnir
að athuga málið, hvíti maðurinn Ieit upp skömmustulegur og neyddist til að
viðurkenna hvílík skepna hann hafði verið að telja sig öllurn æðri. “
Myndin er eftir Erró.