Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1993, Blaðsíða 4

Umferðin í Berlín 1929; sporvagnar og fjöldi fótgangandi vegfarenda á Königstraze. Horft er í áttina út á Alexanderplatz.
Alfred Döblin:
Berlin Alexanderplatz
Roman
_________________________dtv
Forsíðan á bók Alfreds Döbins: Berlin
Alexanderplatz. Eftir sögunni gerði
þýzki kvikmyndahöfundurinn Fass-
binder sjónvarpsþætti, sem sýndir voru
í íslenzka sjónvarpinu fyrir nokkrum
árum.
"f-
F ranz Biberkopf
og villta austrið
H
ann er í gulum sumarfrakka og hikar. Spor-
vagnarnir stöðvast með ískri og keyra svo
áfram. í gær vann hann úti á kartöfluakri,
klæddur fangabúningi. Stundin er runnin
upp. Lífið byrjar upp á nýtt — eða kannski
íslenzkir
sjónvarpsáhorfendur
þekkja Franz Biberkopf
úr þáttum Fassbinders,
Berlin-Alexanderplatz,
sem sýndir voru fyrir
nokkrum árum. Ef
Biberkopf væri að koma
út úr fangelsi núna, sæi
hann að múrinn hefur
verið rifínn og hann sæi
margt fleira. Við fylgjum
honum eftir.
Eftir HJÁLMAR
SVEINSSON
er það refsingin sem hefst nú fyrir alvöru.
Hann er frjáls.
Áður en hann lenti í fangelsinu hafði hann
unnið fyrir sér sem byggingaverkamaður,
mublutransporter og melludólgur. Hann hafði
neytt vinkonu sína til að selja sig úti á götu
og kálað henni þegar hún, alveg upp úr þurru,
sagði „drullusokkur" upp í opið geðið á hon-
um. Hann er stór og feitur og fékk fjögur
ár. Hann er aðalpersónan í frægri skáldsögu
sem kom út i Berlín 1929. Hann heitir Franz
Biberkopf og er harðákveðinn að gerast heið-
virður borgari.
Sagan heitir Berlin-Alexanderplatz og
varð bestseller um leið og hún kom út. Hún
var kvikmynduð strax árið 1931 og 50 árum
síðar gerði Fassbinder ógleymanlegan sjón-
varpsmyndaflokk eftir henni. Berlin-Alex-
anderplatz er stórborgarróman og á sér varla
sinn líka í sögu bókmenntanna nema ef vera
kynni New York-sagan Manhattan Transfer
eftir John Dos Passos sem kom út nokkru
áður.
Sagan af Franz Biberkopf gerist í austur-
Rosenthalerplatz hefur lítið breyst. Blikkandi Ijósadýrð og flennistórar myndir
af nautnalegum stúlkum með stór brjóst. Þarna er risin glæsileg klámhöll og
eigandinn er Beate Ushe, sem þekkt er í Þýzkalandi fyrir umsvif á þessu sviði.
Ljósm. Ósk Vilhjálmsdóttir.
hluta Berlínar, nánar tiltekið í skuggahverf-
inu milli Rosenthalerplatz og Alexanderplatz.
Þetta hverfí er kallað Scheunenviertel og
hafði á sínum tíma slæmt orð á sér. Þama
bjuggu melludólgar, hórur, þjófar og morð-
ingjar og þar að auki þúsundir gyðinga sem
flúið höfðu ofsóknir í Áustur-Evrópu. Sóma-
kærir borgarar frá vesturhluta borgarinnar
stigu aldrei fæti sínum í þetta hverfi og urðu
guðslifandi fegnir þegar nasistar hreinsuðu
þar til eins og þeim einum var lagið.
Scheunenviertei slapp að mestu við
sprengjuregnið í heimsstyijöldinni síðari.
Erich Honnecker & Co létu það hins vegar
grotna niður, enda stóð víst til að rífa stærst-
an hluta þess. Ég fór þangað ekki alls fyrir
löngu með það fyrir augum að þræða göturn-
ar sem Franz Biberkopf átti að hafa þramm-
að árið 1928. Höfundur Berlin-Alexander-
platz, Alfred Döblin, þekkti Scheunenvirtei
eins lófann á sér og þess vegna er bókin
afar traustur leiðarvísir. Döblin bjó þarna
rétt hjá; hann var læknir og sjúklingarnir
hans áttu flestir heima í þessu fátækasta
hverfi Berlínar.
Franz Biberkopf tekur á sig rögg og stíg-
ur upp í sporvagn númer 41. Heiðvirður borg-
ari þarf ekkert að óttast. Hann er kominn á
meðal fólks. Hann fær sér sæti og snýr höfð-
inu við. Sporvagninn rykkist af stað og skil-
ur höfuðið eitt andartak eftir þar sem það
starir á rauðleitan fangelsismúrinn. Eftir
svolitla stund beygir vagninn og hús og tré
stökkva fram; síðan koma iðandi stræti.
Heiðvirður borgari þarf ekkert að óttast.
Franz Biberkopf fer út á Rosenthalerplatz.
Sporvagnamir eru löngu hættir að sjást í
Vestur-Berlín er keyra eins og ekkert sé sjálf-
sagðara um austurhluta borgarinnar og
stoppa með ískri. Rosenthalerplatz hefur lítið
breyst. Þarna er gamla apótekið og hinum
megin gamla bókabúðin. Á horninu beint á
móti ber hins vegar eitthvað nýrra við. Blikk-
andi ljósadýrð og flennistórar myndir af
nautnalegum stúlkum með stór bijóst. Þarna
er risin glæsileg klámhöll og eigandinn er
enginn annar en vestur-þýska klámdrottning-
in Beate Ushe. Þeir sem fara þarna inn em
á svipinn eins og þeir séu á leiðinni í læknis-
aðgerð. Á gangstéttinni fyrir utan stendur
flóttalegur Víetnami í steinþvegnum galla-
buxum og býður vegfarendum að kaupa af
sér smyglaðar sígarettur. Ef lögreglan grípur
hann glóðvolgan verður honum kannski vísað
úr landi. Ef nýnasistar rekast á hann verður
hann áreiðanlega laminn. Vinkona hans
stendur á verði.
Biberkopf gerir engan stans á þessu torgi
heldur gengur rakleitt niður Rosenthaler-
strasse. Honum líður ekki alltof vel. Hann
sér mann og konu sitja út við glugga á lít-
illi knæpu. Þau heiltu í sig bjór, og hvað
með það, þau voru bara að drekka, þau héldu
á göfflum og stungu kjötbitum í munninn,
síðan drógu þau gaffiana aftur út og það
blæddi ekki. Oh, líkami hans fór í keng, ég
held þetta ekki út, hvert á ég að fara? Hann
beygir inn í Sophienstrasse. „Hér er dimmt,“
hugsar hann „þar sem er dimmt er gott að
vera“. í dag hefði hann ekki farið þarna inn.
Sophienstrasse var pússuð upp fyrir fimm
árum í tilefni 750 ára afmælis borgarinnar.
Hún átti að verða eins konar sýnishorn af
gömlu Berlín; sleikt og fáguð en steindauð.
Á einum húsveggnum gefur að líta bron-
stöflu þar sem stendur: „í þessu húsi, árið
1928, var Félag byltingarsinnaðra öreigarit-
höfunda stofnað.“ Meðlimir þess gagnrýndu
Berlin-Alexanderplatz harðlega. Franz Biber-
kopf passaði ekki inn í mynd þeirra af stétt-
vísum verkamanni. Þegar nasistar hrifsuðu
til sín völdin 1933 kom aftur á móti í ljós
að þýskir verkamenn voru alveg jafn leiðitam-
ir og Franz Biberkopf sem langaði mest af
öllu til að gerast heiðvirður borgari.
Á horninu á Sophienstrasse og Rosenthal-
erstrasse er stór og mikil húsasamstæða,
kölluð „Hackische Höfe“. Þar eru ein níu
„Hinterhof" eða bakgarðar og veggirnir
skreyttir fjólubláum og rauðbrúnum flísum
í Jugendstíl. Biberkopf leitar þarna skjóls.
Hann svimar af hinu nýfengna frelsi, véla-
gnýnum, hávaðanum og mannmergðinni á
götunum. í einum bakgarðinum hittir hann
gyðing með rautt alskegg. Er eitthvað að
yður? Líður yður illa? Þér eruð svo undarleg-
ur? Gyðingurinn talar stanslaust, tekur undir
handlegginn á honum og leiðir hann heim
til sín. Hann á heima í Gormanstrasse sem
liggur mitt í gyðingahverfinu.
Gormannstrasse, Mulackstrasse, Aug-
ustusstrasse, Grenadierstrasse, Munzstrasse,
Hirtenstrasse; í dag sjást engin merki um
mannalífið sem dafnaði hér. Hér voru sý-
nagógur, talmundskólar og ótal bænastofur;
koscher-veitingahús, jiddísk leikhús, bóka-
búðir, bakarí -og grænmetissölur. Hingað
komu frægir rabbíar frá Póllandi og Rúss-
landi með heilu hirðirnar af aðstoðarmönnum
í eins konar vísitasíur og hér voru gefin út
blöð og tímarit á hebresku og jiddísku. Hebr-
eskar áletranir blöstu hvarvetna við og karl-
mennimir sem bjuggu hérna, síðskeggjaðir
og með slöngulokka, gengu um í síðum, svört-
um frökkum og vom með svarta velúrhatta
á höfðinu.
Undirheimalýður borgarinnar bjó í sátt og
samlyndi við gyðingana. í hverfinu vom hóru-
hús og alræmdar knæpur. Ein þeirra hét
„Mulackritze“ og þar hittust bófagengin til
að leggja á ráðin um næsta innbrot. Þau
hétu nöfnum eins og „Immertreu", „Felsen-
fest“ og „Zyklopen". Döblin lætur Franz
Biberkopf gerast meðlim í „Pums-genginu“,
nauðugan viljugan. Á nasistatímanum varð
Mulackritze að griðastað ofsóttra homma.
Húsið var ævagamalt og merkilegt í bygging-
arsögunni. Austur-þýsk yfirvöld létu samt
rífa það.
Ég kom einu sinni í Scheunenviertel áður
en múrinn var rifinn niður. Þá bjó héma
enginn fyrir utan nokkur gamalmenni sem
virtust hafa gleymst. Göturnar voru fullar
af drasli og megn brúnkolafnykur í loftinu.
Húsin stóðu flest hver auð. Gluggarúðurnar
brotnar og pússningin á húsveggjunum al-
sett götum eftir vélbyssukúlur líkt og hún
væri maðkétin. Og stóra sýnagógan við Or-
4