Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Page 5

Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Page 5
Ég er samt ekki í vafa um að fjöldi norskra gyðinga naut einstakrar aðstoðar landa sinna. Þeir voru líka ófáir gyðingamir sem fengu tilboð um hjálp, en þáðu ekki. Til þess gátu legið margar ástæður. Menn kunna að hafa verið hræddir við að treysta mönnum utan hins gyðinglega samfélags, ellegar óttast að þeir stæðust ekki álagið. Nokkrir kunna vitandi vits að hafa ákveðið að taka því sem verða vildi, í því tilviki að flugufregnimar reyndust annað og meira, en orðin tóm. Afstaða foreldra minna var raunsæ, en því miður ekki nógu raunsæ. Fjölskylda okkar var sannfærð um, eftir því sem hermt var, að það væm karlkyns- gyðingar sem Þjóðveijar væm úti eftir í fyrsta áfanga. Á þessari forsendu vom áætlanimar gerðar. Faðir minn og bróðir áttu að flýja skömmu eftir að Hermann frændi og ég væram famir. Bróðir minn átti konu og ungan son, og varð að gera sérstakar ráðstafanir vegna þeirra. Fyrirvaralaus flótti í tilfelli fyrir móður mína, systur, móðursystur og frænkur, var nákvæmlega skipulagður og milligöngu- menn útvegaðir. En á þessu tímaskeiði vom allir sannfærð- ir um að í fyrstu atrennu væm það karl- mennimir sem væm í leitarljósinu og brýnast væri að koma undan. Ég bar ekki þann beyg í bijósti sem þó hefði verið ástaeða til. Hugsunin um Her- mann frænda átti vafalaust sinn þátt í því. í fangi móður sinnar 1925. Konumar í Benkow-fjölskyldunni voru drepnar í útrýmingarbúðum í Þýzkalandi. Auk þess hafði ég heyrt um marga sem lent höfðu í meiri háska en þeim að flýja yfir til Svíþjóðar. Engu að síður var ég óró- legur og eirðarlaus. I fyrsta sinn á ævinni skildi ég hve mikilvægt var að vera rólegur í framgöngu þrátt fyrir spennu, ótta og taugaóstyrk. Foreldrar mínir brýndu fyrir mér algera þagmælsku. Það kynni að vera lífshættulegt að segja nokkmm frá ráðagerðinni. Jafnvel bestu vinur mínir máttu ekkert fá að vita. Um þessar mundir gekk ég í Grimeland- skóla. Þar var hægt að taka stúdentspróf á tveimur ámm. í fyrri menntaskólanum á Stabekk, varð árangurinn lítill vegna kring- umstæðnanna. Við vomm tveir frá Stabekk sem sóttum skólann á Grimeland. Besti vin- ur minn alla tíð, Einar M. Osen, var annar. Vegna sjúkdóms hafði hann farið á mis við stóran hluta námsefnisins á fyrsta mennta- skólaárinu. Báðir hugðumst við vinna upp það sem farið hafði forgörðum. Ég fékk fyrirmæli um að greina skólanum og nánum vinum frá því, að ég hefði fengið bijóstveiki og þyrfti að taka mér ferð á hendur til að endurheimta heilsuna. Þetta væri nauðsynlegt, sagði faðir minn, til að komast hjá að vekja grun og losna við fyrir- spumir fyrsta kastið eftir brottför mína. Engu að síður trúði ég nánum vini fyrir hvers kyns var, Tor Heilund. Ég var sann- færður um að það væri hættulaust. Hann tók í sína vörslu nokkrar bóka minna og myndaalbúm, man ég. Ástæðan fyrir því að til era fjölskyldu- myndir er að ég fékk albúmin aftur eftir stríðið. Flestar myndimar í bókinni fann ég í þessum albúmum. I Síðdegis brottfarardaginn snæddum við miðdegisverð saman, foreldrar mínir, systir mín og ég. Ég átti að gista í Osló nóttina sem fór í hönd. Meira vissi ég ekki. Ég átti ekki að taka með mér annan farangur en stóra skólatösku. Það gat auðveldlega vakið gransemdir, ef ég tæki of mikið með mér. Kveðjustundin varð ekki eins erfíð og ég hafði gert mér í hugarlund. Ég gerði ráð fyrir að hitta alla á ný eftir tiltölulega skamman tíma. Foreldrar mínir sýndu mikla stillingu. Það reyndi ég líka að gera, þótt kökkur sæti í hálsinum. Ég var nú þrátt fyrir allt orðinn 18 ára og maður með mönn- um. Sú sem leið mest og átti erfíðast með að vera eðlileg og óþvinguð var systir mín. Uppgerð hughreysti hennar, sem svo auð- velt var að sjá í gegnum, gekk mér í hjartastað. „Hafðu það nú gott, Joffa,“ sagði hún, „og hagaðu þér nú vel.“ Koss í kveðjuskyni kom ekki til mála. Hún myndi hafa hörfað skelkuð, ef ég hefði haft uppi tilburði í þá vem. Þegar Ada, litla dóttir Cesiliu, byijaði að tala, gat hún ekki borið fram naftiið mitt. Jósef varð að Joffa. Það nafn festist við mig, þó aðeins notað innan fjölskyldunnar og við tækifæri þar sem eðlilegt var að leggja áherslu á nánd og samheldni í lokuð- ura og þröngum hópi. Ég minnist þess ekki að systir mín hefði notað nafnið fyrr. Lengra gat hún ekki teygt sig í innileika. En það var nógu lagnt. Það fólst meiri kærleikur og dulin umhyggja í þessari hinstu kveðju hennar en í fljótu bragði virðist. Af ástæðum sem ég get ekki skilgreint, fékk skilnaðurinn við systur mína mest á mig. Hermann frændi og ég ferðuðumst ásamt landamæralóss til stöðvarinnar í Berg, í útjaðri Halden. Við gengum inní bæinn og neyttum hádegisverðar á hóteli. Þegar myrkt var orðið um kvöldið héldum við áfram á fæti inn með Iddefirði þar sem okkar beið róðrarbátur sem lóssinn hafði útvegað. Þar kvöddum við hjálparmann okkar. Ég fékk að róa. Því er ekki að neita að hjartað hamraði í bijósti mér. Ég var ekki sleginn felmtri, en hræddur var ég. Að mínu viti var það ekki neinum erfiðleik- um bundið að uppgötva okkur, þrátt fyrir svartamyrkur. En við komumst yfir heilir á húfi. Þrem vikum seinna fengum við þau skila- boð að bróðir minn væri kominn yfir. Rétt á eftir kom faðir minn og fjölskylda bróður míns. Hin komu aldrei. Ég hef ekki tölu á hve oft ég hef spurt sjálfan mig þeirrar spurningar, hvemig mál eiginlega þróuðust í fjölskyldunni eftir að ég fór. Ég þorði engan að spytja. Hvað fór úrskeiðis? Ég veit að móðir mín fékk viðvömn, og góðir Norðmenn buðu henni aðstoð. Af ástæðum sem ég hef aldrei skilið kaus hún að vera um kyrrt, eða kannski var hún á báðum áttum og beið of lengi. Kannski hafa tengsl hennar við heimilið verið svo sterk að hún hafði ríghaldið sér við það í lengstu lög. Kannski hefur hún neitað að trúa því að hennar biði annað og verera en nauðungarvinna og fangabúðir til stríðsloka. Ég get ekki ímyndað mér að það hafi verið í samræmi við samkomulag hennar við föður minn og Hermann frænda, að hún hefðist ekki að og biði átekta. Hún hlýtur með einum eða öðmm hætti, að hafa farið í einskonar baklás. Öðmvísi get ég ekki skilið það. Ég kom mér aldrei að því að spyija, hvers vegna í ósköpunum við ekki fómm öll í einu, eða að minnsta kosti nokkum veginn sam- tímis, í litlum aðgreindum hópum. Hvem gat ég eiginlega spurt? Hin sama spuming hefur vafalaust ásótt föður minn til dauðadags, þótt enginn spyrði hann. Ég get vel ímyndað mér þær örvæntingarfullu sjálfsásakanir sem hljóta að hafa þjáð hann og angrað. Faðir minn var í Stokkhólmi daginn sem fréttin barst um að mamma og hinar kon- umar í fjölskyldunni hefðu verið fluttar til Þýskalands. Ég og bróðir minn vomm í Uppsölum. Það var bróðir minn sem greindi mér frá því sem gerst hafði. Ég lá þá á sjúkrahúsi. Það var í fyrsta skiptið sem ég minnist að hafa heyrt hann ákalla æðri máttarvöld: „Ef guð er til, þá mun hann gæta sinna!“ Og hvað annað gat hann í rauninni sagt? Konumar í flölskyldunni vom allar teknar af lífi í Auschwits. Mamma varð 47 ára og systir mín 28. Sólveig frænka var einmana sál, hún fékk þó til hinstu stundar að vera samvistum við þá sem stóðu henni næstir. Hún varð 38 ára. Cesilie varð 42 ára. Dótt- ir hennar, Ada, varð aðeins fjögurra ára. Stór hluti fjarskyldra ættingja og um- gengnisfólks okkar af gyðinglegum uppmna var einnig fluttur til Þýskalands og átti ekki afturkvæmt. Faðir minn kvæntist aftur á efri ámm. Hann lést 1955, tæplega sjötugur. Bróðir minn og ég vorum hjá honum þegar hann gaf upp andann. í andarslitmnum ákallaði hann móður mína. Það var jafn gagnslítið þá og í annan tíma, í betur meðvituðu ástandi. Það var í fyrsta sinn að ég sá bróður minn gráta. Þrátt fyrir allt vom það hreint ekki svo fáir af nánum ættingjum mínum sem lifðu stríðið. Margar fjölskyldur biðu stærra af- hroð, nokkmm var útrýmt með öllu. Engu að síður var fjölskyldan horfin, í þeirri mynd sem ég hafði ímyndað mér að hún yrði um aldur og ævi. Það vom einung- is ég og faðir minn sem um stundarsakir bjuggum undir sama þaki. Herbergin vom hin sömu og fyrir stríð, en heimili gátu þau ekki orðið á ný. Bróðir minn átti heima í Moss og hafði eigin fjölskyldu að annast. Og leiðir pabba og Hermanns, móðurbróð- ur, skildu. Þeir sleiktu síðan sár sín hvor með sínum hætti. Fleiri vomm við ekki. Systkini pabba og fjölskyldur þeirra bjuggu í Svíþjóð. Af sjálfu leiddi að við sáumst ekki oft. Þótt vitneskjan um nána ættingja á lífí kunni að vera mönnum styrk- ur á þungbæmm stundum, verða þeir aldrei hluti hvunndagsins né heldur geta þeir fyllt í tómarúm sem myndast. Eftir því sem tímar liðu vom það einungis áramót og jarðarfar- ir sem gáfu tilefni til samvista. Pabbi endumýjaði ekki kynnin við þá sem eftir lifðu af hinum gyðinglegu samvistar- mönnum okkar frá fyrri tíð. En hann átti tvo nána vini sem vora honum styrkur. Isak Dworsky, móðurbróðir hálfbróður míns, lifði stríðið. Pabbi leitaði aftur í tímann. Það vom ættingjar fyrri konu hans sem hann tengdist nýjum böndum. Fjölskylda móður minnar var jú horfin. Hinn vinurinn, sem pabbi leitaði halds og trausts hjá, hét Carl Dichelt. Hann var kvæntur systur Söm Lea, fyrri konu föður míns. Bæði Isak Dworsky og Carl Dichelt vom gyðingar, ekki samt með sama hætti. Carl var ekki fæddur gyðingur, heldur þýskur „aríi“ af bestu tegund og sæmdur jámkross- inum í fyrri heimsstyijöld. Hann er einasti Þjóðveiji sem ég veit til að gengið hafi gyðingdóminum á hönd. Það var alveg óvið- komandi trúarbrögðum; hann gerði það í mótmælaskyni. Hafi Carl ævarandi sæmd fyrir það, og fyrir margt annað. Bæði Isak og Carl bjuggu við góð efni og höfðu ætíð haft meira umleikis en pabbi. En báðum þótti mjög vænt um pabba og sóttust eftir félagsskap hans; ekki bara vegna þess að hann væri einmana, heldur líka vegna hins að þeir höfðu ánægju af samvistum við hann. Þýðandinn, Jóhannes Helgi rithöfundur, býr í Noregi. JAPONSK UÓÐ Jón úr Vör íslenskaði eftir ýmsum fyrirmyndum á Norð- urlandamálum eftir mismun- andi þýðendur. Þau ljóð eða vísur, sem hér birt- ast að þessu sinni, era eftir nokkra nafngreinda höfunda, en þau eiga það aðeins tvennt sam- eiginlegt að vera eftir allfoma japanska höfunda nafngreinda, en annað en nöfn þeirra veit ég raunar ekki, og að Bashö er kallaður fyrirrennari hinna og þeir allir lærisveinar hans. Lfklega er hann þá á undan þeim í tímanum, en hve miklu munar veit ég ekki. Ekki hverrar stéttar þeir hafa verið að atvinnu eða menntun. Það er þó tekið fram um Sano- jo, að hún, ein þessara sex skálda, hefur verið kona. Báshö: Fiðrildi ef þú gætir sungið værirðu fyrir löngu orðinn fangi mannanna í búri. Þegar kirsubeijatrén blómgast vakna á ný löngu gleymdar minningar. Haustkvöld — krákan hefur valið sér sæti á visinni skógargrein. Tijátíslan tekur sér enga málhvíld — líf hennar er svo stutt. SONO-JO, 1649-1698 Barnið, sem ég ber á bakinu, leikur sér við hár mitt. OTSUYU, 1655-1739 Svalan snýr sér við í loftinu — hefur hún gleymt einhveiju? KYOROKU, 1655-1715 Raddimar ofar hinum hvítu skýjum: lævirkjar. RANSETSU, 1653-1707 Með fylkingu hinna vammlausu pílagríma heldur villigæsin heim á leið. JOSO, 1661 — 1704 Kaldari en snjór eru geislar tunglsins á hærum mínum. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. JÚNl 1987 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.