Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1983, Blaðsíða 7

Það sem eftir stendur af hinni frægu höll Minosar konungs í Knossos á eyjunni Krít, sem reist var á 18.—16. öld
f.Kr. en þar blómstraði fyrsta Evrópumenningin með merkilegri byggingarlist.
sig fastmótað svipmót og voru
taldir eiga heima á ólymps-
fjalli, og Porn-Grikkir fóru þá
að reisa þeim stórar höggmynd-
ir.
Menningu Forn-Grikkja er yf-
irleitt skipt í tvennt. Nær fyrra
menningartímabilið yfir árin
um 3000—1200 f.Kr., og nefnist
Akkeamenning, og er einnig oft
kennt við eyjuna Krít, en hið
síðara er talið ná frá um 800
f.Kr. fram til ársins 31 f.Kr. Inn
á milli þessara menningarskeiða
er myrköld, sem hulin er mikilli
óvissu, og er ákaflega lítið vitað
um sögu landsmanna á þessu
skeiði. Akkeamenningin dafnaði
einkum úti á eyjum Ægishafs,
en íbúar meginlands Grikklands
urðu á þessu tímabili fyrir tíð-
um árásum hirðingjaþjóða úr
norðri. Þarna átti sér stað mikil
blöndun íbúanna, og þróaðist
byggðin smám saman í víggirt
borgríki, sem reyndu að verjast
frekari innrásum. Menningar-
ríkið á Krít byggðist hins vegar
fyrst og fremst upp á siglingum
og verzlun. Myndaðist þar einn-
ig þróaður handverksiðnaður, og
voru leirker frá Krít mjög
glæsileg og eftirsótt af auð-
mönnum víðs vegar um heim.
Menning Krítverja er talin hefj-
ast um 3000 f.Kr. við það að
þjóðflokkar frá Litlu-Asíu flutt-
ust til eyjarinnar og blönduðust
frumbyggjunum. Breiddist
menningin fljótlega til nálægra
eyja og til meginlands Grikk-
lands, og er hún talin hafa bor-
izt þangað um 2500 f.Kr. Á meg-
inlandinu beið Akkeamenningin
mikinn hnekki um 2000 f.Kr.,
vegna innrása villiþjóða norðan
af Balkanskaga. Krít var mið-
punktur menningarinnar og
varð hún einnig fljótlega mið-
stöð siglinga á Miðjarðarhafi.
Er talið að Krítverjar hafi upp-
haflega lært hafskipagerð 1
Býblos á Sýrlandsströnd.
Stjórnaði konungur Krítverja
verzlunarveldi þeirra, og safn-
aðist gífurlegur auður til höfuð-
borgarinnar, Knossos, á miðri
norðurströnd eyjarinnar.
Steinhleðslur
og trégrind
Byggingarlist Akkemana var
undir sterkum áhrifum frá lönd-
um Litlu-Asíu. Voru byggingar
þeirra reistar úr hlöðnum steini,
annaðhvort höggnum eða ótil-
höggnum, sem náði upp í u.þ.b. 1
m hæð, en þar ofan við voru
veggirnir úr þungri, tvöfaldri
trégrind. Var fyllt upp á milli
trépóstanna með sólþurrkuðum
múrsteini eða ótilhöggnu grjóti.
Veggirnir voru síðan þaktir
gipshúð að utanverðu, og var
hún annaðhvort kalkþvegin eða
máluð. Nóg var um gips á Krít,
og var það einnig notað í gólf
húsa, og var áferð þeirra hörð og
slétt. Múrhleðsla var á talsvert
háu stigi. Voru steinarnir ekki
bundnir saman með múrblöndu,
en hins vegar var leir stundum
notaður í þeim tilgangi. Það
tíðkaðist að nota falska stein-
boga í vegghleðslum, og þróuð-
ust þeir smám saman í þríhyrn-
ingslögun. Þríhyrningslagaðir
steinbitar voru síðar notaðir í
hleðslunni fyrir ofan dyra- og
gluggaop. Ferningslagaðar
steinsúlur voru algengar til að
halda uppi yfirhengdu þaki.
Voru þök húsa á eyjunum alltaf
flöt eins og í Litlu-Ásíu. íbúðum
var oft raðað saman og hverri
ofan á aðra, og þekktust þarna
allt að fjögurra hæða byggingar.
Var þeim skipað umhverfis inni-
garð, svo að birta kæmist að
a.m.k. tveim hliðum íbúðanna.
Herstyrkur Krítverja á sjó var
slíkur, að ástæðulaust var talið
að víggirða borgir eyjanna,
gagnstætt því, sem átti sér stað
á meginlandi Grikklands. Þar
var byggingum jafnan valinn
þannig staður, að þær risu hátt
og að auðvelt væri að víggirða
þær. Húsagerð var þar einnig
með norðlægari svip en á eyjun-
um. Var nokkurt ris haft á þök-
um húsanna, sem voru nærri
undantekningarlaust á einni
hæð. Dæmigert íbúðarhús, meg-
aron, var oft mjög langt og
mjótt. Stundum var það óskipt,
en oftast voru í því nokkrar vist-
arverur. Var anddyri þá fremst,
síðan stofa og aftast voru
svefnherbergi.
Akkeamenningin stóð hæst á
meginlandinu á árunum
1600—1400 f.Kr., en sligaðist
siðan aftur vegna innrása Dóra,
sem gengu endanlega af henni
dauðri rétt eftir aldamótin 1200
f.Kr. Akkemanar flúðu þá til
Litlu-Asíu og stofnsettu þar
önnur borgríki. Kallast þessir
menn Jónar. Dórar, sem stóðu
upphaflega á mun lægra menn-
ingarstigi, lærðu fljótlega sigl-
ingarlistina og stofnuðu síðar
nýlendur við vestanvert Mið-
jarðarhaf, einkum á Suður-
Ítalíu og Sikiley.
Myrku aldirnar, sem í hönd
fóru, þegar sjóveldi Akkemana
leið undir lok um 1200 f.Kr.,
hafa þó alls ekki verið alveg
menningarsnauðar, og voru þá
t.d. Hómerskviður ortar. Virðist
sem ný þjóðfélagsskipan hafi
mótazt þarna hægt og sígandi.
Fjalllendi Grikklands stuðlaði
að einangrun ýmissa héraða, og
urðu miklar deilur og metnaður
á milli nágrannabyggðarlaga.
Ný menning rís á
rústum hinnar fornu
Upp úr aldamótunum 800
f.Kr. hófu grísk borgríki miklar
siglingar til stranda Miðjarðar-
og Svartahafs, og eru ástæðurn-
ar einkum taldar þrengsl heima
fyrir og stjórnmáladeilur íbú-
anna. Stofnuðu Forn-Grikkir
fjölda strandnýlendna, en tengsl
þeirra við móðurlandið voru
veik, og kröfðust voldugir kaup-
menn mikilla pólitískra valda í
krafti auðs síns. Tímabilið
800—500 f.Kr. er oft kallað ný-
lenduöld Forn-Grikkja. Á þess-
um öldum varð Grikkland stór-
veldi á ný, og reis þá ný menn-
ing upp af rústum Akkeamenn-
ingarinnar. Grísku borgríkin
voru mjög sjálfstæð í öllum sín-
um málum, en sameiginleg
menning, tunga, trúarbrögð og
svo Ólympíuleikarnir tengdu
þau saman og veittu íbúunum
einhvers konar þjóðerniskennd.
Siglingar og verzlun við fjarlæg
lönd breyttu mjög atvinnuhátt-
um. Voru nú afurðir keyptar þar
sem þær fengust á hagstæðustu
verði og voru þær síðan fluttar
langar leiðir á skipum. Þannig
borgaði það sig ekki lengur að
stunda ákveðnar tegundir land-
búnaðar, og bændur, sem áður
höfðu verið burðarás þjóðfélags-
ins, flosnuðu upp í stórum stíl
og gerðust öreigalýður í borg-
ríkjunum. Siglingar efldu hins
vegar alls kyns viðskipti og
jókst framleiðni í iðnaði. Grísku
borgirnar urðu mjög háðar er-
lendum mörkuðum, og gat það
komið sér illa í ófriði, þegar
siglingaleiðir lokuðust. Áttu
Grikkir lengstum í harðri við-
skiptasamkeppni við Fönikíu-
menn um yfirráðin á Miðjarð-
arhafi. Litu Fönikíumenn þó
ekki á sig sem þjóð, heldur voru
þeir miklir alþjóðasinnar, sem
létu eigin viðskiptahagsmuni
ganga framar öllu öðru.
Byggt úr steini
og marmara
á gullöldinni
Smám saman urðu tvö borg-
ríki öflugust á meginlandi
Grikklands. Byggðist landveldi
Spörtu upp á fornu höfðingja-
valdi og ströngum heraga, en
Aþena byggði tilveru sína á sjó-
veldi, og þar tók lýðurinn völdin
í sinar hendur og kaus sér sjálf-
ur forystumenn. Þessi tvö ríki,
sem byggðu á jafnólíkri undir-
stöðu, áttu stöðugt í hatrammri
hugsjónabaráttu. Hjá flestum
öðrum borgríkjum var lýðræði,
en þó hrifsuðu einstaka höfð-
ingjar eða ættir stundum völdin
til sín um lengri eða skemmri
tíma. Þar, sem ekki var um
ákveðna þjóðhöfðingja að ræða í
Grikklandi, heyrðu byggingar
halla til algerra undantekninga.
Jónarnir í Litlu-Asíu lentu í
miklum deilum við Persakeis-
ara, og enduðu þær í ófriði á
árunum 499—493 f.Kr., og lutu
Jónarnir í lægra haldi. Persar
gerðu síðan innrásir í megin-
land Grikklands, en biðu ósigur
við Maraþon (490 f.Kr.) og tíu
árum síðar við Salamis og
Platæu. Juku þessir óvæntu
sigrar mjög við þjóðarstolt
landsmanna og sameinuðu að
vissu marki hin ólíku borgríki.
Gullöld Forn-Grikkja er talin
standa á tímabilinu 500—336
f.Kr., en það ár lagði Alexander
mikli landið undir sig. Á fyrstu
50 árunum eftir lokasigur
Grikkja á Persum voru langflest
markverðustu hof þeirra reist.
Veldi Aþenu reis hæst á stjórn-
arárum stjórnmálaskörungsins
Períklesar 444—429 f.Kr., en
Spartverjar náðu sér mun
seinna á skrið, og fylltust þeir
öfund í garð Aþeninga. Parþen-
onhofið á Akrópólíshæð í Aþenu
var reist á árunum 447—332
f.Kr. og var helgað gyðjunni
Pallas Aþenu. Arkitektar voru
Iktínos og Kallikrates, en
myndhöggvarinn Fídías sá um
höggmyndaskreytingar. Er Par-
þenonhofið talið vera ein full-
komnasta bygging fornaldar og
hefur haft mikil áhrif á bygg-
ingarlist síðari tíma.
Pelopsskagastríðin voru háð á
árunum 431—404 f.Kr., og stóðu
Spartverjar loks uppi sem sigur-
vegarar. Hins vegar fengu þeir
fljótlega flest önnur borgríki
upp á móti sér, og lenti forystu-
hlutverkið eftir skamman tíma
hjá Þebu og loks hjá Makedóníu.
Niðurlag í næsta blaði.
7