Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1983, Blaðsíða 3

eru gagnstæð gildi og hið fyrra
útilokar oft hið síðara. Máttur
leiðir óhjákvæmilega til baráttu
fyrir því sem aflað er sem oft
etur föður gegn syni og bróður
gegn bróður. Það sundrandi afl í
samfélaginu. Framfarir valda
stöðugu streði til að breyta því
gamla í nýtt í þeirri trú að hið
nýja sé ávallt betra en hið
gamla. Þó það megi til sanns
vegar færa í tæknilegu tilliti er
það hættuleg trú. Á sama hátt
má segja að sonurinn sé alltaf
föðurbetrungur og hefðir séu
einungis líflaus byrði fortíðar-
innar. Til eru menningarsvæði
þar sem annað verðmætamat er
ríkjandi, þar sem virðing fyrir
fortíðinni og hefðum er sterkari
en þörfin fyrir breytingar. Á
þessum menningarsvæðum eru
árekstrar í lágmarki og tauga-
veiklun fátíð.
Á foreldrum sem merkisber-
um menningarinnar hvílir sú
skylda að innræta börnum sín-
um verðmætamat menningar-
innar. Þeir innræta barninu
viðhorf og hegðun sem stefna að
því að steypa barnið í hið félags-
lega og menningarlega mót. Að
einu leytinu rís barnið gegn
þessum kröfum af því að þær
miða að því að temja hvataeðli
þess. Það verður að „brjóta það
á bak aftur“ til að gera það
hluta af kerfinu. Að hinu leyt-
inu vill barnið verða við þessum
kröfum til að halda ást og dá-
læti foreldranna. Niðurstaðan
veltur á eðli þessara krafna og á
hvaða hátt þær eru fram knún-
ar. Með ást og skilningi er
mögulegt að kenna barninu siði
og venjur menningarinnar án
þess að buga það í andanum. Til
allrar óhamingju brýtur við-
leitnin til að laga barnið að
menningunni í flestum tilfellum
niður anda barnsins og gerir það
taugaveiklað og hrætt við lífið.
Hömlur á kynhegðun
— og sektarkennd
Þungamiðjan í menningarað-
löguninni er stjórnun kynferðis-
lífsins. Sérhver menning leggur
einhverjar hömlur á kynhegðun.
Þessar hömlur virðast nauðsyn-
legar til að koma í veg fyrir
ósamlyndi í samfélaginu.
Hjónabandið er heilagt vé jafn-
vel í frumstæðustu samfélögum.
En árekstrarnir sem rísa vegna
slíkra hafta eru utan við per-
sónuleikann. í vestrænni menn-
ingu hefur það tíðkast að koma
inn hjá einstaklingnum sektar-
kennd yfir kyntilfinningum og
kynhegðun eins og sjálfsfróun
sem á engan hátt raskar ró sam-
félagsins. Þegar sektarkennd
eða skömm tengjast tilfinning-
unum er áreksturinn að innan
og veldur taugaveiklaðri skap-
gerð.
Sifjaspell er forboðið í öllum
mannfélögum en kynferðistil-
finningar barns til foreldris af
gagnstæðu kyni eru ámælisverð-
ar aðeins í nútíma samfélögum.
Álitið. er að slíkar tilfinningar
stofni í hættu einkarétti for-
eldris til kynmaka gagnaðila.
Barnið er álitið keppinautur af
foreldri sama kyns. Þó ekki
komi til sifjaspella fær barnið
sektarkennd yfir þessari mjög
svo eðlilegu tilhneigingu.
Viö játumst undir markmið máttar og framfara,
en sækjumst jafnframt eftir ánægju, hugarró
og stöðugleika. Við gerum okkur ekki Ijóst að
máttur og ánægja eru gagnstæð gildi og hið
fyrra útilokar oft það síðara. Litógrafía eftir
Odilon Redon, 1883.
Þegar Freud rannsakaði or-
sakir tilfinningavandkvæða
sjúklinga sinna með sálkönnun,
komst hann að raun um að í öll-
um tilfellum var um að ræða
bernsku og æsku kynferðislíf,
sérstaklega kyntilfinningar til
foreldris af gagnstæðu kyni.
Hann komst einnig að raun um
að samtvinnaðar þessum sifja-
spellistilfinningum var dauða-
ósk til foreldris af sama kyni. í
ljósi líkingarinnar við sögnina
um Ödipus lýsti hann aðstöðu
barnsins sem ödipusskeiði.
Hann taldi að ef drengur bældi
ekki kyntilfinningar sínar til
móður sinnar, myndi hann
hljóta sömu örlög og Ödipus;
það er drepa föður sinn og gift-
ast móður sinni.
Könnun leiddi ennfremur í
ljós að þessar tilfinningar voru
ekki aðeins kæfðar heldur var
ödipusarskeiðið sjálft bælt; það
er hinn fullorðni hefur ekkert
minni um þann þríhyrning sem
hann var flæktur í á aldrinum
milli þriggja og sex ára. Læknis-
fræðileg reynsla mín staðfestir
þessar athuganir. Fáir sjúkl-
ingar geta munað nokkrar kyn-
tilfinningar til foreldris. Freud
hélt einnig fram að þessi bæling
væri nauðsynleg ef einstakling-
urinn ætti að geta lifað eðlilegu
kynferðislífi á fullorðinsárum.
Hann taldi að bælingin gerði
kleift að færa fyrri kynlöngun
til foreldris yfir á staðgengil, að
öðrum kosti myndi einstakling-
urinn hengja sig á foreldrið.
Þannig hugði Freud að Ödipus-
arduldin væri leyst og barninu
væri unnt að þróast gegnum
hvíldartímabil til eðlilegra full-
orðinsára. Ef bælingin væri
ófullnægjandi yrði einstakling-
urinn taugaveiklaður.
Samkvæmt Freud ber tauga-
veikluð skapgerð vitni um
óhæfni til að aðlagast menning-
araðstæðum. Hann gerði sér
grein fyrir að siðmenningin
hamlar fullkominni svölun eðl-
ishvata einstaklingsins, en hann
taldi að þessar hömlur væru
nauðsynlegar fyrir þróun menn-
ingarinnar. 1 raun og veru var
hann þeirrar skoðunar að það
væru örlög nútímamannsins að
vera óhamingjusamur. Slík ör-
lög voru ekki viðfangsefni sál-
könnunarinnar, sem takmark-
aðist við að hjálpa einstaklingn-
um til að starfa viðunandi innan
menningarrammans. Tauga-
veiklun var talið einkenni
(fælni, þráhyggju, þrálæti,
þunglyndi, o.s.frv.) sem raskaði
þessari starfsemi.
Lykill að skilningi
á skapgerðinni
Wilhelm Reich (Kenning&r Wil-
helm Reichs voru kynntar i Lesbók 10. og
17. sept. si.) var á öðru máli. Þó
hann væri nemandi Freuds
gerði hann sér ljóst að þó van-
hæfniseinkenni væru ekki til
staðar væri það enginn mæli-
kvarði á tilfinningalega heil-
brigði. Við meðhöndlun tauga-
veiklaðra sjúklinga komst hann
að raun um að einkennin stöf-
uðu af taugaveiklaðri skapgerð-
arbyggingu sem aðeins væri
unnt að breyta að fullu með því
að breyta skapgerð einstaklings-
ins. Reich taldi að það væri ekki
um að ræða að starfa viðunandi
innan menningarinnar heldur
hæfni einstaklingsins til að
njóta sín fyllilega í kynlífi og
starfi. Slíkur eiginleiki gerði
einstaklingnum kleift að upplifa
fullkomna ánægju í lífinu? Að
því leyti sem þennan eiginleika
skorti væri um taugaveiklun að
ræða.
I starfi sínu lagði Reich aðal-
áherslu á kynlíf sem hann leit á
sem lykil að skilningi á skap-
gerðinni. Sérhver taugaveiklað-
ur maður hefur einhverjar trufl-
anir á kynferðislegum svörun-
um. Honum væri ókleift að gefa
sig fullkomlega á vald hinum
ósjálfráðu hreyfingum kynfull-
nægjunnar. Hann óttaðist hinar
yfirþyrmandi tilfinningar sam-
svara algjörri kynfullnægingu.
Hinn taugaveiklaði var að
einhverju leyti vanhæfur hvað
kynfullnægingu snerti. Endur-
heimti einstaklingurinn þennan
hæfileika yrði hann tilfinninga-
lega heilbrigður. Hvers kyns
taugaveiklunartruflanir myndu
hverfa. Jafnframt myndi lausn
hans frá taugaveikluninni vara
eins lengi og hann héldi getu
sinni í kynlífi.
Reich gerði sér grein fyrir
sambandinu milli óhæfni til
kynmaka og Ödipusarduldar-
innar. Hann staðhæfði að
taugaveiklun ætti rót að rekja
til fjölskyldu feðraveldisins þar
sem kynlíf væri kúgað. Hann
vildi ekki fallast á að maðurinn
væri skilyrðislaust dæmdur til
ólánlegra örlaga. Hann taldi að
það þjóðfélagskerfi er meinaði
einstaklingum fulla svölun eðl-
ishvatanna væri sjúkt og því
yrði að breyta. Á efri árum
komst hann samt sem áður að
þeirri niðurstöðu að taugaveikl-
að fólk gæti ekki umbreytt
taugaveikluðu þjóðfélagi.
Skoðanir Reichs hafa haft
mikil áhrif á mig. Hann var
kennari minn milli 1940—1953.
Hann var sálkönnuður minn frá
1942 til 1945. Ég gerðist geð-
læknir af því að ég taldi að við-
horf hans til mannlegra meina
bæði fræðilega (skapgerðar-
greining) og tæknilega (líforku-
lækningar) fælu í sér umtals-.
verða framför í meðferð tauga-
veiklunar. Skapgerðargreining-
in var hið mikla framlag Reichs
til sálkönnunarvísinda. Reich
taldi að hin taugaveiklaða skap-
gerð væri sú uppspretta er hin
taugaveikluðu einkenni
streymdu frá. Þess vegna taldi
hann að til að ná verulegum
bata yrði að einbeita sér að
skapgerðinni fremur en ein-
kennunum. Reich áttaði sig á að
taugaveiklun birtist ekki síður í
truflunum á líkamsstarfsemi en
í andlegri baráttu. Öndun,
hreyfingar og hinar ósjálfráðu
sælukenndu hreyfingar samfara
kynfullnægingu voru greinilega
heftar af langvarandi vöðva-
spennu í taugaveikluðum manni.
Hann kallaði þessa vöðvaspennu
vöðvabrynju sem endurspeglaði
skapgerðina á líkamlegu sviði.
Hann fullyrti að líkamsburður
samsvaraði andlegu viðhorfi.
Starf Reichs er sá grunnur sem
ég hef byggt á lífefli sem færir
út hugmyndir Reichs í nokkrum
mikilvægum atriðum.
í fyrsta lagi gerir lífefli
mögulegan kerfisbundinn skiln-
ing á skapgerðarbyggingu, bæði
á andlegu og líkamlegu sviði.
Þessi skilningur gerir kleift að
lesa skapgerð einstaklingsins og
tilfinningaleg vandamál af lík-
amstjáningu. Það gerir einnig
mögulegt að gera sér lífssögu
eins.taklingsins í hugarlund því
lífsreynsla hans er skráð í lík-
amann. Þær upplýsingar sem
túlkun líkamlegrar tjáningar
veitir eru felldar inn í sálkönn-
un.
í öðru lagi veitir lífefli með
hugtakinu jarðtenging dýpri
skilning á því hvernig orku-
streymi líkamans hefur áhrif á
persónuleikann. Jarðtenging
vísar til hins orkulega sam-
bands milli fóta einstaklingsins
og jarðarinnar. Það gefur til
kynna magn þeirrar orku sem
streymir um neðri hluta líkam-
ans. Það vísar til sambands ein-
staklingsins við þá jörð sem
hann stendur á. Hefur hann
góða tengingu eða hangir hann í
lausu lofti? Er hann stöðugur?
Hvernig stendur hann? Tilfinn-
ing fyrir öryggi og sjálfstæði er
í nánum tengslum við hvernig
hann ber sig til fótanna. Þessi
tilfinning hefur mikil áhrif á
kynferðislífið.
í þriðja lagi hefur lífefli upp á
að bjóða líkamlegar æfingar er
hjálpa sjúklingum til að styrkja
líkamsburð sinn, auka þrótt
sinn, dýpka sjálfsskynjun sína
og bæta sjálfstjáninguna. í líf-
efli fara saman líkamsæfingar
og sálkönnun og hún fæst því
við tilfinningaleg vandamál á
jafnt líkamlegu sem sálrænu
sviði.
Barátta einstaklings-
ins við örlög sín
í yfir þrjátíu ár hef ég starfað
sem læknir og reynt að hjálpa
sjúklingum til að öðlast gleði og
hamingju í einhverjum mæli. I
þessu starfi hefur reynst nauð-
synlegt að öðlast skilning á
taugaveiklaðri skapgerð nútím-
ans á bæði einstaklingslegu og
menningarlegu sviði. Ég legg
áherslu á einstaklinginn í bar-
áttu hans til að greina tilgang
og finna ánægju í lífi sínu; með
öðrum orðum baráttu hans gegn
örlögum sínum. Bakgrunnur
þessarar baráttu er eftir sem
áður hinar menningarlegu
kringumstæður. Án þekkingar á
hinúm menningarlegu áhrifum
fáum við ekki áttað okkur á
þessu vandamáli.
Sú menningarframvinda er
skapaði nútímasamfélag og nú-
tímamanninn var þróun sjálfs-
ins. Þessi þróun var samfara
öflun þekkingar og yfirráða yfir
náttúrunni. Maðurinn er hluti
náttúrunnar eins og hver önnur
skepna, en hefur jafnframt haf-
ið sig yfir náttúruna og náð
valdi yfir henni. Hann gerir hið
sama við sitt eigið eðli; sjálfið
snýst gegn líkamanum, eðlis-
Framhald á bls. IG
3