Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1981, Blaðsíða 11

Mannlífiö er hlykkjótt hringlína
og mannkynsferillinn þá einnig.
Hringurinn fer sístækkandi, en
hlykkirnir líka, gúlparnir, sem viö
köllum framfarir, teygja meira úr
sér en dýpka líka dældirnar.
Á okkar tímum þegar allt er aö
vatnast út í félagshyggju og jafnaö-
armennsku, er Milton Friedman
eins og rúsína í vatnsgraut, en
hann er nú helztur efnahagspost-
ula. Við höfum nú svo sem séð
endurlausnara fyrr. Ekki erum við
búnir aö gleyma karlinum honum
Marx, sem reiknaöi heimsdæmið
meö öfugu formerki við Friedman.
Þeir reynast almenningi stundum
nokkuð dýrir endurlausnararnir.
Oft reikna þessir menn samtíma-
dæmið rétt, þótt framtíðardæmið
reynist jafnan illa. Það er ekki að
efa að Friedman hefur lög að mæla
nú í sinni kenningu um aukið frelsi
einstaklingsins til athafna og þá
sérstaklega á efnahagssviðinu. Við
erum komin í sjálfheldu í félags-
hyggjunni og jafnaðarmennskunni.
En mér finnst Friedman ekki
gera sér nægjanlega Ijóst, hver
drifkrafturinn er í frjálsri sam-
keppni.
Hann telur eflaust réttilega, að
framfarir komi ofanfrá fyrir til-
verknað afburðamanna í frjálsri
samkeppni, en ég tel að sagan
sýni, aö frumkrafturinn sé þrýsting-
ur neðanfrá, líkt og rigningin, sem
frjóvgar jaröveginn, er afleiðing
uppgufunar úr haffletinum, ám og
vötnum á jörðu niðri.
Það er ekki nema rúmt öldin
síðan á Vesturlöndum voru alfrjáls-
ir atvinnurekendur til athafna, ríkis-
valdið, fjármagniö og vinnuaflið var
þeirra. Neitar því nokkur að á
dögum iðnbyltingarinnar í Evrópu
hafi verið þörf á samtökum lýðsins,
til að taka í lurginn á athafna-
mönnum á efnahagssviöinu?
Þess sáust heldur lítil merki, að
iðjuhöldar ætluðu aö létta af eigin
frumkvæði þeirri ánauð, sem þeir
héldu vinnulýðnum í.
Það hefðu nokkrir týnt lífinu til
viðbótar þeim sem féllu horfallnir
þessu framfaraskeiói myndaðist
samkeppni athafnamanna og hún
reyndist bezta hjálpartækið til að
bæta lífskjör almennings. Óttinn er
driffjöður í mannlegu lífi og orsök
hinnar svonefndu frjálsu sam-
keppni er óttinn við að troðast
undir. Framvarðarsveitin í efna-
hagslífinu gerði hvorttveggja að
óttast almenning og einnig þá sem
sóttu fram við hlið þeirra. Mannfall
og útslitnir, áður en það hefði
orðið, og eins, áður en frjáls
samkeppni um vinnuaflið hefði leitt
til betri kjara.
Það ríkir stöðnun í lífskjarabar-
áttu almennings þegar hann hefur
ekki frelsi til að gera kröfur, hvort
sem það er í lénsskipulagi miöalda,
iðnvæðingu 19. aldar, undir ríkis-
kommúnisma í Sovét eöa landeig-
endaveldi í Suöur-Amríku.
Kröfur almennings til bættra
kjara á 19. öld og þau samtök, sem
honum tókst loks að mynda með
sér, þrýstu á dugmikla og hug-
kvæma athafnamenn til að leita
nýrra úrræða, finna upp ný tæki,
sem spöruðu vinnuafl eða juku
afköst, nýja framleiöslu, sem borg-
aði sig betur en sú fyrri, nýja
markaöi meö hærra verði, og síðan
hagræðingu í öllum sínum rekstri.
Meðan athafnamaðurinn hafði
frelsi til alls þessa og getu, bötnuðu
lífskjör fólksins á Vesturlöndum. Á
varð mikið í framvaróarsveitinni en
kjör almennings bötnuöu.
Frjáls samkeppni er því ekki
sjálfvirkt tæki, eins og Friedman
virðist halda, heldur gengur hún
fyrir þrýstingi neðan frá og hún
stöðvast, ef þrýstingurinn veröur of
lítill eða of mikill.
Og það síöara er nú orðið,
þrýstingurinn frá almenningi drífur
ekki lengur athafnamennina og
hæfileikamennina áfram á efna-
hagssviðinu, heldur eru þeir
bundnir og gengið yfir þá. Þeim er
ekki lengur gefið tækifæri til að
leita nýrra leiða og úrræöa, sem
henta tímanum. Almenningur gætti
ekki hófs í frelsi sínu til að þrýsta á.
Hann kaus sér í krafti atkvæða
sinna ríkisvald mótsnúið frjálsri
samkeppni, og það setti hugkvæm-
um og duglegum mönnum skorður
með lögum og reglugerðum að
kröfu almennings, sem einnig
heimtaði, að þeir væru skattpíndir,
þar til þeir voru orönir getulausir.
Enda þótt almenningur og hans
ríkisvald væri þannig búið að
hálfdrepa fyrir sér framvarðarsveit-
ina og besta hjálpartækið, sam-
keppnina innan hennar, þá hélt
hann áfram að þrýsta á og gera
auknar kröfur. Þær hættu náttúr-
lega aö bera árangur, þegar búið
var að binda þá eða drepa, sem
áttu aö leita ráða til að verða við
þeim. Og nú stendur almenningur
eftir ráðvilltur og leitar á náðir
ríkisvalds síns og bióur ákaft að
það hneppi allt í viöjar og kyrrstöðu
í von um, að í henni feiist öryggi, þó
ekki sé annaö.
Friedman og hans fylgjendur
hafa sem sagt rétt fyrir sér þegar
þeir biðja um að frelsi einstaklings-
ins til athafna og frjálsrar sam-
keppni sé aukið á ný, í efnahagslíf-
inu, en þaó má ekki gleymast þeim
góðu mönnum, ef þeir vilja ekki að
allt snarist aftur yfir á hinn veginn,
að þrýstingur neðan frá verður að
vera til staðar, þótt svona hafi til
tekizt nú, að hann varð of mikill.
Almenningur verður að hafa frelsi
til að gera kröfur, annars endar
frjáls samkeppni fljótlega í stöðn-
un. Sagan sýnir að framvaröar-
sveitin hvílir sig á einhverjum þægi-
legum hjalla sé ekki rekið á eftir
henni af fólkinu niðri í hlíðinni. Þeir
setjast niður, karlarnir, og fara að
tala sig saman í staö þess að
ryðjast hver fram fyrir annan með
mannfalli og þar sitja þeir þar til
skuggalegir náungar gægjast upp
fyrir brúnina. Þá stökkva þeir á
fætur til að sækja uppá næsta
hjalla, en þá má ekki hlaupa til eins
og nú hefur gerzt og binda þá.
Kannski kemur þetta allt út á
eitt, við klífum fjalliö til þess eins að
snara þeim yfir. Kannski er það líka
eins og það á að vera. Mannlífið er
hvort eð er hlykkjótt hringlína sem
hverfur í sjálfa sig.
Ásgeir Jakobsson
Nokkur aðskotaorð í íslensku
HOMÓPATI, ólærður læknir, skottu-
læknir (OM). Oröið er ættað úr grísku
þar sem homoios merkir: líkur og
pathos merkir: þjáning. Þetta kemur
heim viö það aö hómópatar settu
upphaflega saman lyf sem orsökuöu
svipuð sjúkdómseinkenni og sjúklingur
sá þjáðist af sem þeir hugðust reyna
að lækna. Þ. Homöopath, d. homopat,
e. homoeopath og homoeopathist.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1881
stafsett homopaþi (OH).
HORMÓN, efni sem myndast í lokuö-
um kirtlum hryggdýra og stjórnar vexti
frumanna (OM). Orðið er komið af
hormon í gr. sem merkir: örvandi og er
Ih. þt. af so. hormaein er merkir: setja
á hreyfingu. Þ. Hormon, d. hormon, e.
hormone. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1945 (OH).
HÓSÍANNA, dýrö sé guöi (lofgerðar-
hróp Gyðinga) (OM). Orðið er komiö af
Hosiahnna í hebresku sem merkir:
Hjálpa samt! D. hosianna, e. hosanna,
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1540 (OH).
HÓTEL, gistihús (OM). Orðiö er
komiö af hotel í fr. sem auk þess að
merkja þar gistihús merkir stórhýsi,
sbr. hotel de ville, ráöhús. Þ. Hotel, d.
og e. hotel. Finnst í ísl. ritmáli seint á
19. öld (OH).
HUMBÚKK, óvera, hégómi, fánýti,
tál (OM). Þetta mun vera ensk-amer-
ískt slang frá 18. öld, en ekki er mér
kunnugt um uppruna þess. Þ. Hum-
bug, d. og e. humbug. Orömyndin
húmbúg finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1865, en húmbúkk skömmu fyrir 1875
(OH).
HUNDSPOTT, hæðiyrði um fólk.
Orðið er hingaö komiö úr dönsku þar
sem það heitir hundsvot og hundsfot
og merkir m.a.: afhrak. Þ. Hundsfott og
merkir þar m.a.: óþokki, níöingur. í
hollensku finnst orðið hondsvot og
merkir: kynfæri tíkar. Finnst í ísl. ritmáli
frá 18. öld (OH).
HÚSBLAS, matarlím (OM). Orðið er
komið af husblas í lágþýsku og merkir
upphaflega: innhverfa á sundmagahúð
styrju og annarra fiska, en hún var
notuð sem matarlím. Þ. Hausenblasen,
d. husblas. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1789 (OH).
HÍALÍN, (afar) þunnt efni (OM). Orðið
er komið af hyalinos í gr. og merkir
þar: úr gleri. Latneska orðið hyalinus
er sömu merkingar. Auðsætt er að
þarna er átt við að híalín sé gagnsætt
eins og gler. D. hyalin. Finnst í ísl.
ritmáli frá seinni hluta 19. aldar (OH).
HYMNA, HYMNI, sálmur (OM). Orðið
er komiö af hymnos í gr., lat. hymnus
og merkir m.a.: hátíöaljóð og lofsöng-
ur. Þ. Hymne, d. hymne, e. hymn.
Orðmyndin hymni finnst í ísl. fornmáli
(Fr.).
ÍBENHOLT, svartviöur, hörö, dökk
viðartegund, notuð m.a. í húsgögn
(OM). Orðiö heitir ibenholt á lágþýsku.
Er fyrri hluti þess kominn af ebenos í
gr., lat. ebenus, og merkir: frá Egypta-
landi, en síöari hlutinn holt merkir:
viður. (Þ: Ebenholz). D. ibenholt, e.
ebony. Finnst í ísl. ritmáli frá því um
miðja 18. öld (OH).
ÍDEALISMI, hugsjónastefna; þaö aö
eiga hugsjónir (OM). Orðið er komið af
idealismus í síðlatínu. Þ. Idealismus, d.
idealisme, e. idealism. Finnst í ísl.
ritmáli frá því skömmu eftir 1882;
orðmyndin er þar idealism vegna ríms
(OH).
ÍKON, grísk-kaþólsk helgimynd af
Jesú, Maríu mey eða einhverjum dýrl-
ingi (OM). Orðiö er komiö af eikon í gr.
er merkir: mynd. E. ikon og icon, d.
ikon. Finnst í ísl. ritmáli frá 1959
(OH).
IKTA, sníkill, flatormur, er lifir á víxl í
vatnasnigli og í lifur sauöfjár eða
nautgripa (OM). Orðið er skylt echis og
echidne í gr. sem merkja: höggormur.
D. ikte. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1917 (OH).
IMPERÍALISMI, heimsvaldastefna
(OM). Orðið er komið af impérialisme í
fr. Þ. Imperialismus, d. imperialisme, e.
imperialism. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1948 (OH).
IMPRESSJONISMI, innsæisstefna
einkum í máiaralist frá því á árunum
1865—1900, en einnig í bókmenntum
og tónlist. Orðiö er komið af impress-
ionisme í fr. D. impressionisme, e.
impressionism, þ. Impressionismus.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1946 (OH).
INDÍGÓ, dökkblátt jurtalitunarefni,
indíalitur. Orðið er komið úr spænsku,
heitir þar bæði indigo og indico, en er
þangaö komiö af indikon (farmakon) í
gr„ en það merkir eiginlega: indverskt
litarefni, lat. indicum. Lo. indígóblár
hefur fest rætur í íslensku og merkir:
dökkur, blá-fjóiublár aö lit (OM). E. og
d. indigo. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1661 (OH).
INFLÚENSA, bráðsmitandi veiru-
sjúkdómur (venjul. með sótthita, höf-
uðverk og beinverkjum), flensa (OM).
Oröið er komið af influenza í ítölsku
sem merkir m.a.: fyrrnefnd veiki og:
áhrif. Nafnið mun stafa af því að fyrrum
töldu stjörnuspámenn aö flensa orsak-
aöist af áhrifum frá stjörnunum. Orðið
influenza í ítölsku mun vera komið af
influentia í miðaldalatínu. Þ. Influenza,
d. og e. influenza. Finnst í ísl. ritmáli frá
því um 1830 (OH).