Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1981, Blaðsíða 6

AMSTERDAM
í Ijósi fortíðar
Eftir Jón Ólaf Ólafsson, Tryggva
Tryggvason, Ragnar J. Gunn-
arsson og Reyni Engilbertsson,
sem allir stunda nám í arkitektúr
í Danmörku.
ARKITEKTUR
Öll menningartímabil eiga sér sína
uppgangs- og krepputíma. Sú and-
lega og efnahagslega kreppa, sem
hinn vestræni heimur á viö aö stríða
í dag, kallar á nýjar hugsjónir og nýtt
lífsgæöamat. í dag sitjum við uppi
meö úrelt efnahagskerfi og mis-
skilda byggingarlist, „funktional-
isma“ (nýtistefnu). Slíkir tímar fá
augu fólks til aó opnast fyrir nýjum
hlutum og öörum sem fallið hafa í
gleymsku.
Okkar viðfangsefni í grein þessari
verður Amsterdam og sá lærdómur
sem nútímamaöurinn getur dregiö af
þessari einstöku borg þar sem lífs-
rammi fólks er skapaöur á löngum
tíma, og veröur aöeins skilinn í
sögulegu samhengi.
Fáar borgir einkennast í jafn ríkum
mæli af fortíö sinni og sögu sem
Amsterdam. Lykillinn aö þeirri sögu
er verslun. Allur uppgangur borgar-
innar hefur byggst á viðskiptum. Á
höfuöblómaskeiði borgarinnar, 17.
öldinni, má segja aö Amsterdam hafi
verið nafli heimsins, bæói í viðskipt-
um og andlegum sýslum. Landfræöi-
legar aöstæóur viö mynni árinnar
Amstel, sem borgin dregur nafn sitt
af, voru hagstæöar til verslunar.
Hægt var að sigla upp ána og
komast þannig inn í lífæöakerfi
Evrópu þeirra tíma, sem voru árnar.
Um aldamótin 1400 var borgin oröin
umtalsverö verslunarmiðstöö,
stjórnaöi Eystrasaltsversluninni og
verslun í Biscayaflóanum og Portú-
gal. í stuttu máli umskipunarhöfn
milli Suður- og Norður-Evrópu.
Seinna ganga kaupmenn Amster-
dam inn í hina ábatasömu verslun
vió Austurlönd.
Kaupmannastétt borgarinnar fékk
stöóugt meiri völd, bæöi beint póli-
tískt og svo í krafti þess óhemjulega
auðs sem hlóöst upp innan borgar-
múranna.
Viö ósa árinnar Amstel myndaöist
snemma byggö. Frá byrjun hefur hin
erfiöa landfræðilega staösetning
mótaö uppbyggingu borgarinnar.
Uppi á stíflugöröunum beggja vegna
árinnar reistu menn hýbýli sín. Fyrst
bændur en síöar fiskimenn, er nýttu
ána sem innhöfn.
Vegna yfirboröshækkunar sjávar á
12. og 13. öld, reyndist nauösynlegt
aó hækka stíflugarðana, og í ár-
mynninu var stíflan Dam reist. Ánni
var veitt utan um byggóina á tveimur
samhliöa síkjum. Amstel—Dam varö
Há hús og mjó setja svip sinn á
Amsterdam. Þau speglast oft i síkjunum
eins og hér má sjá. Þessi hú eru mjög
myndræn og furðu fjölbreytt i útliti.
Verndað mannvirki: Brú frá gömlum
tíma.
Á myndinni til hliðar eru dæmigerð 17.
aldar hús i Amsterdam og fyrir ofan er
gluggaskipun á sömu húsaröð.
á þe88um tíma mikilvæg umskipun-
arhöfn. Skipin lögöust að Dam, þar
sem vörurnar voru fluttar í minni
skip hinum megin stíflunnar. Til aó
fullnýta þessar flutningaleiöir voru
vöruskemmur reistar á árbakkanum,
en aörar byggingar fjær. Borgin
þandist stööugt út, og hvaö eftir
annaö reyndist nauósynlegt aö færa
varnargaröana utar.
Þessar smáútfærslur reyndust
mjög kostnaöarfrekar, og þar kom
aö kaupmenn borgarinnar létu gera
nýja og djarfa skipulagsáætlun fyrir
borgina 1609. Borgarstjórinn Oefge-
us haföi haft hönd í bagga vió
skipulagninguna og keypti upp öll
landsvæöi í kringum borgina og
seldi síöan sjálfur borginni aftur á
okurkjörum.
í skipulaginu var gert ráö fyrir aó
grafa 3 samhliöa síki í hálfboga í
kringum borgina, svæöi sem var
nægilega stórt til aö fjórfalda hana.
Markaöi þaö þróunina næstu aldir.
í þessu nýja skipulagi fengu þeir
best settu lóö innst, eftir því sem
fjær dró miöborginni féll þjóöfélags-
staöa.
Nöfn síkjanna endurspegla hugs-