Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1981, Blaðsíða 14

Jón Gunnar Jónsson
^ ______________________j
Þá ræskti
Eiríkur
rauði sig
Rósberg G. Snædal er f. 1919.
Húnvetningur, en starfaði lengst á
Akureyri, sem verkamaður og viö
verslunar- og ritstörf. Hann var enn-
fremur kennari í sveitum, en hélt aö
mestu tryggö viö Norðurland. Hann
hefur gefiö út nokkrar Ijóöabækur,
smásögur og minningarrit s.s. bók um
skáldið í Elivogum. í þættinum aö
þessu sinni veröa eingöngu vísur eftir
Rósberg.
Þaö má á ýmsu sjá aö Rósberg er
mjög sterkt mótaður af heimahögum
sínum í Húnavatnssýslu. Þangað leitar
hugurinn oft. Hann minnist æskudaga
og kynna viö fólk og náttúru. Hér koma
nokkrar vísur úr Ijóöabréfi til vinar:
Yfir fjöllin flýgur þrá
flytur yl í hjarta.
Fellur skuggi aldrei á
æskuminning bjarta.
Allt er vafiö vori og sól,
viöigrónar brekkur,
lágur bær á litlum hól,
lækjargil og stekkur.
Hugann fangar fjallasýn,
fornir dagar þráðir.
Minningin í muna skín
meðan lifum b'áöir.
Meðan gullin geislatjöld
glóöu um tún og haga
þekkti æskan ekkert kvöld,
aðeins langa daga.
Hugurinn brá sér heim í dag
himinbláa vegi.
Þyggðu frá mér þennan brag,
þótt viö sjáumst eigi.
Svo koma vísur frá Akureyrarárun-
um um vetur, sumar, vor og haust.
Vildargestir vítt um bæ
vonir flestra yngja.
Eins og best í byrjun maí
birkiþrestir syngja.
Vísan mun ort á Þorra 1964. Sú
næsta um voriö.
Flykkist híngað fuglaþjóð,
flögrar kringum bæinn
til að syngja ástaróð:
íslendingabraginn.
Sumariö er komiö í sinni miklu dýrö.
Hlýnar vangur, grund og gii,
grænir anga hagar.
Okkur fangiö fullt af yl
færa langir dagar.
Svo er haustiö á næstu grösum.
Haustiö bíður boöa enn,
bliknar hlíðarvangi.
Valdastríöiö vinnur senn
vetrarkvíöinn langi.
I Ijóöum Rósbergs skiptast á skin og
skúrir. Hann leikur stundum á dapra
strengi, lífiö er harðhent og margt
hefur fariö ööruvísi en björtustu vonir
stóöu til:
Dvínar skartiö, dökkna fer
dagsins bjarti faldur.
Sest aö hjarta og huga mér
haustsins svarti galdur.
Hægt ég feta hálan veg,
heldur letjast fætur.
kuldahretum kvíöi ég
— komnar veturnætur.
í rökkrinu raular hann viö börn sín.
En kannski spyr einhver: Hver svæföi
hvorn?
Ég skal vaka og vagga þér
vært á söngsins öldum.
Handan vöku athvarf er
allra á dimmum kvöldum.
Viö þér brosa blómalönd
björt í töfrum sínum,
þegar lítil Ijúflingshönd
lokar augum þínum.
En Rósberg Snædal er ekki síöur
skáld gamansins en alvörunnar. Hér
kemur aö lokum eitt kvæöi undir
ferskeyttum hætti tekið úr einni af
Ijóöabókum hans. Þaö ber nafniö
Fundiö Vínland.
Á bæjarhlaöinu í Brattahlíð
stóö bóndinn á morgunskónum.
í Eiríksfirði var einmunatíö
og ærnar kroppuðu í mónum.
Og bátinn hans Leifs að landi bar,
hann lenti framundan bænum,
en karlinn vissi hver kominn var
og kjagaöi niöur aö sænum.
Og sonurinn kyssti karlfuglinn
á kinnina bústna og rjóöa.
Ég fann eina heimsálfu, faðir minn,
ég fann reyndar Vínlandiö góöa.
Þá ræskti Eiríkur rauöi sig,
svo rækalli arn og prunkinn.
Þar varstu heppinn, en heyrðu mig,
hvar hefuröu brennivínsdunkínn?
Sigurður Skúlason
magister:
Nokkur
sem anima merkir: sál og so. animare
merkir: hressa. Þaö varö í fr. að
animer, hressa, fjörga, þ. animieren, d.
animere, e. animate. Oröiö heyrist oft í
tali manna í sambandi við áhrif af
völdum áfengis.
ANORAK, hettuúlpa (grænlensk). Orö-
iö er komiö úr eskimóamáli, heitir þar
anoraq og er dregiö af anore sem
aðskotaorð í
íslenzku
ALT, kvenröddin meö lægra tónsviöi;
lægri kvenrödd í kórsöng, millirödd
(OM). Oröiö er komiö af alto í ítölsku
og merkir: hár, upphaflega há karl-
mannsrödd af altus, hár, í lat. Þ. Alt, d.
alt, e. alto. Finnst í ísl. ritmáli frá því
um aldamótin 1800. (OH).
ALTAN. svalir á húsi. Orðiö er komiö
af altana í ítölsku, en það orð er komið
af altus, hár, í lat. Þ. Altan, d. altan.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1943 (OH).
ALÚMÍN, frumefni (hiö þriöja algeng-
asta á jöröinni), tákn Al, Ijósgrár
málmur, léttur og haröur (OM). Oröið
er komiö af alumen í lat. Þ. Aluminium,
d. og e. aluminium. Oröiö finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1943 (OH). Horfiö
hefur veriö aö því ráöi aö nefna
þennan málm ál á íslensku.
ÁLÚN, tvísalt, t.d. af kalíumsúlfati eöa
aluminíumsúlfati (OM). Oröiö er komiö
af alumen í lat. og merkir þar: kalíum
og alumín saltblanda meö brenni-
steinssýru. Þ. Alaun, d. alun, e. alum.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1564 (OH).
AMASÓNA, skjaldmær. Orðiö er kom-
iö af amazon í gr. og merkir þar: kona
úr herskáu kvennasamfélagi. Nú
merkir þaö: kappgjörn kona. Þ. Ama-
zone, d. amazone, e. Amazon.
AMMONÍAKVATN, fljótandi lútur
(OM). Orðið ammoníak er komiö af
ammoniakos í gr. Þaö er skylt nafni
egypsks guös sem hét Amen, en
nefndur var Ammon á grísku. Sá var
býsna voldugur, enda samsvarandi
Seifi í grískum trúarbrögöum og Júpít-
er hjá Rómverjum. í hofi hans í Líbýu
var daunill lofttegund, sambland köfn-
unarefnis og vetnis. Þ. Ammoniak, d.
ammoniak, e. ammonia. Ammoníak
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1864, en
ammoníaksvatn 1897 (OH).
ANANAS, ávöxtur frá heitum löndum
Ameríku (OM). Oröiö barst til Evrópu
úr Indíánamáli í Brasilíu meö Portúgöl-
um. Þaö merkir: Jurtaætt sem heitir á
lat. ananas sativus og er ræktuö í
hitabeltinu. Þessi jurt ber hinn Ijúf-
fenga ávöxt sem viö nefnum ananas.
Þ. Ananas, d. ananas, e. ananas.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1886 (OH).
ANATÓMÍA, líffærafræöi, líffærabygg-
ing, kennslubók í líffærafræöi. Oröiö
er komiö af anatomia í gr.. Þ. Ana-
tomie, d. anatomi, e. anatomy. Orðiö
hefur lengi tíðkast í ísl. læknamáli.
ANDANTE, fremur hægt (í tónlist).
Oröiö er komiö úr ítölsku, eins og
mörg orö er varöa tónlist, og er þar Ih.
nt. af so. andare, ganga. Hér er um að
ræða tónsmíö sem flytja á fremur
hægt og rólega. (Andantino í ít. er
smækkunarmynd af orðinu andante
og táknar: meö nokkru meiri hraöa.)
Þ., d. og e. andante. Finnst í ísl. ritmáli
snemma á 20. öld (OH).
ANÍMERAÐUR, fjörugur, góöglaöur.
Oröiö á rót sína aö rekja til latínu þar
merkir: vindur. D. anorak, e. anorak.
Orðið heyrist hér stundum í talmáli.
ANSJÓSA, smáfiskur af síldarætt
(OM). Orðið mun vera komiö úr
spænsku þar sem þaö heitir anchova,
én hefur komiö viö í hollensku á leiö til
Norðurlanda og oröiö þar aö ansjovis.
Þ. Anchovis, d. ansjos, e. anchovy.
Finnst í ísl. ritmáli skömmu fyrir
aldamótin 1800 (OH).
ANTABUS, eins konar lyf gegn áfeng-
isneyslu. Oröiö er komið úr lat. þar
sem anti abusus merkir: gegn mis-
notkun. D. antabus. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1968 (OH).
ANTÍLÓPA, (hyrnt) dýr af fjölbreyttri
klaufdýraætt í Asíu og Afríku (OM).
Oröiö er ættaö úr grísku þar sem
antholops merkir: blómauga. Þ. Anti-
lope, d. antilope, e. antilope. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1878 (OH).
ANTIPATÍA, andúö, óbeit, viöbjóöur.
Oröiö er komiö af antipatheia í gr. sem
merkir: andúö (af anti, gegn, og
pathos, tilfinning). Þ. Antipathie, d.
antipati, e. antipathy. Oröiö heyrist hér
stundum, einkum í tali málfróðra
manna.
Á PARTI, sérstakur, ólíkur öörum
(OM). Þetta orðasamband er komiö af
ad partem í lat. sem merkir: út af fyrir
sig. Þaö varö á part í fr., þ. apart, d.
aparte, e. apart. Finnst í ísl. ritmáli frá
8. tug. 18. aldar (OH).
APERITÍF, lystarauki, þ.e. áfengur
drykkur sem neytt er fyrir máltíð.
Orðiö er komiö af apéritif í frönsku, en
þaö er komið af latneska so. aperire,
opna. E. apéritif, d. aperitif. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1930 (OH).
APPARAT, áhald. Oröið er komiö af
apparatur í lat. sem merkir m.a.:
útbúnaöur. Þ. Apparat, d. apparat, e.
apparatus. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1887 (OH).
APPELSÍNA, glóaldin (OM). Orðið
mun vera komiö úr hóllensku eöa
lágþýsku, en þar heitir þaö appelsine
og merkir eiginlega: epli frá Kína. D.
appelsin, þ. Apfelsine. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1858 (OH).
ARABI, maöur frá Arabíu eöa ættaður
þaðan (OM). Á arabisku heitir það
Arab og merkir þar upphaflega: eyöi-
merkurbúi, gr. Araps, lat. Arabs, fr.
Arabe, þ. Araber, d. araber, e. Arab.
Orömyndin Arabíti finnst í ísl. ritmáli
frá fyrri hluta 17. aldar (OH).
ARÍA, einsöngslag (einkum úr óperu
eöa óratoríu) venjul. meö hljómsveit-
arundirleik (OM). Oröiö er ættaö úr
ítölsku þar sem aría merkir m.a.: loft,
svipmót og sönglag. Það orö er komið
af aér í lat. sem er komiö af aer í gr. og
merkir: loft. Þ. Arie, d. arie. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1738 (OH).
ARÍI, arískur maöur (OM). Oröiö er
ættaö úr sanskrít þar sem arya merkir:
ágætur, kynborinn og var haft um
evrópskar þjóöir. Þ. Arier. (Svo nefndu
nazistar einatt þann sem ekki var af
gyðingaættum.) D. arier, e. Arian.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1903 (OH).