Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1981, Blaðsíða 8

100 ARA
MINNING
JÓNS
STEFÁN SSONAR
*
Bragi Asgeirsson
Sjálfs-
mynd Jóns
Stefáns-
sonar frá
1942.
HIÐ
HORFNA ER DRAUMUR
Kynni mín af JÓNI STEFÁNSSYNI
Jón Stefánsson, listmálari, er einn sá
maður, er veröur mér minnisstæöastur
samferöamanna minna, svo lengi sem ég
lifi. Hann geröist mikill örlagavaldur um
þróun listferils míns. Varð hollvinur og um
leiö óvæginn og hressilegur gagnrýnandi
mynda minna, er ég var að taka út þroska
á námsárum — og raunar frá okkar fyrstu
kynnum og meöan hann lifði.
Svo mjög sem hann er mér í fersku
minni, brá mér töluvert í upphafi þessa árs,
er ég uppgötvaði, að hundraö ár yröu frá
fæðingu hans hinn 23. febrúar. Svo virðist
sem þessi tímamót muni fara hávaðalaust
hjá, því að engar spurnir hef ég haft af
undirbúningi stórsýningar á verkum hans
af þessu tilefni né neinni bók um list hans,
en Helgafellsbók, er gefin var út 1950, er
löngu uppseld hjá forlaginu. Sem sagt,
ekki neitt tilstand, svo ég viti.
Mér rann því blóðiö til skyldunnar.'þar
sem hér er um að ræöa einn af brautryð-
jendum íslenzkrar nútímalistar og um leiö
einn fjölgáfaðasta og stórbrotnasta per-
sónuleika, er gert hefur málaralist aö
ævistarfi sínu hérlendis.
— Kvöld eftir kvöld hef ég hugleitt,
hvaöa stefnu ég ætti að marka mér, er ég
ritaöi um hann, hallað augum aftur og
leitaö á sviö minnlnganna. Margræðum
myndum hefur brugöiö upp af fundum
okkar og samverustundum, þær hafa
runniö hjá líkt og hreyfimyndir á tjaldi eöa
skýr og ferskur draumur. í gömlum komp-
um og á lausum blöðum hef ég einnig
fundiö ýmsa punkta og athugasemdir, gert
eftir heimsóknir til Jóns á heimili hans aö
Bergstaöastræti 74, á annaö heimili hans
aö Breiðugötu 10 í Kaupmannahöfn og á
®
vinnustofu hans á Stóru Kóngsgötu 77—
79. Jón var einn þeirra málara, er varö aö
starfa erlendis, þar sem jarðvegur var fyrir
list hans og hún metin aö verðleikum.
Ég hef áöur ritaö allnokkuð um list Jóns
Stefánssonar og datt mér því í hug aö rifja
upp sitthvað af persónulegum kynnum
mínum af þessum andans höföingja, stóra
íslendingi og miskunnarlausa sjálfrýni.
Þannig get ég helst foröast endurtekningar
og um leið brugöiö upp mynd af honum,
sem fæstum mun kunnug.
Ég skrifa „stóra íslendingi", og þaö er
réttnefni. Þótt hann dveldi jafnan meiri-
hluta ársins í Kaupmannahöfn, var hugur
þessa heimsborgara ætíö á heimaslóöum,
enda sótti hann allt myndefni sitt til íslands
aö örfáum undantekningum. Frá honum er
komin hin fagra og fleyga sjálfsjátning: „Ég
er íslendingur og verö islendingur — ég
get ekki annaö, þaö er mér í blóö boriö
og í sinniö ofiö, hvaö svo sem ég geri og
hvaö sem aörir segja.“ Jón Stefánsson var
enda nefndur „Islands store maler“ í
Danmörku og á Noröurlöndum.
Mór þykir rétt aö ganga eins langt og
mér er unnt í því aö lýsa samskiptum
okkar, en sum ummæli hans um menn og
málefni voru svo persónulegs eölis, að þau
munu liggja í þagnargildi enn um sinn, því
aö hreinskilni hans gæti misskilist af
ýmsum og sízt vil ég veröa til þess.
— Engan íslenzkan mann þekki ég,
sem fleyg orö aöalsmanns nokkurs frá
Búrgund í Frakklandi á 15 öld eiga betur
viö: „Rien ne m’est sur que chose
incertaine.“ „Ekkert er mér öruggt nema
hiö óvissa ...“
Sjálfsrýni Jóns var einnig svo mlkil, aö
jafnvel haröasta gagnrýni á aöra var í raun
réttu léttvæg.
Á furöulegan hátt iiggja leiöir okkar
Jóns saman og veröa hliðstæður í tíman-
um. Jón var hálfri öld eldri en ég.
Aldamótaáriö siglir hann til Kaupmanna-
hafnar meö viökomu í Leith og Edinborg.
Nákvæmlega hálfri öld seinna sigli ég
sömu leið til náms í Kaupmannahöfn.
Norski málarinn Jean Heiberg var sá, er
hvatti Jón ákafast aö halda til Parísar og
hefja nám hjá Henri Matisse, en hann haföi
veriö þar áöur, fyrstur Noröurlandabúa.
Parísarárin áttu eftir aö marka djúp spor til
úrslita í list Jóns og fylgja honum allt lífiö.
Þaö var svo Jón Stefánsson, sem hvatti
mig til að halda til Osló og hefja nám hjá
Jean Heiberg, sem þá var rektor og
prófessor viö listaháskólann þar. Veturinn
haföi ekki síöur gagnger áhrif og markaöi í
raun alger tímamót á listferli mínum.
Heiberg og Norömenn reyndust mér fá-
gætlega vel. í báöum tilvikum má segja, aö
viö hefðum verið í hálfgerðri sálarkreppu
og iítt vitað, hvaö viö ættum aö gera. Jóni
var jafnvel ráölagt aö hætta, og mér fannst
ég algjörlega staönaöur og hjakka í sama
farinu. Þannig haföi Jean Heiberg gagn-
gerö áhrif og máski til úrslita á listferil
okkar beggja.
Þaö voru margir fleiri en ég, sem uröu
fyrir áhrifum af Jóni Stefánssyni og þau
koma beint og óbeint fram í málverkum
margra íslenzkra málara. Svo mjög hrifust
sumir af persónu Jóns, aö þeir reyndu
jafnvel aö temja sér fas hans og raddbeit-
ingu á svipaöan hátt og ungir rithöfundar
stældu Laxness löngu seinna. Og þar sem
ég minnist á Laxness, er ekki úr vegi aö
segja frá því, aö Jón sagöi mér eitt sinn frá
því, er hann var staddur á skrifstofu Valtýs
Stefánssonar á Morgunblaöinu. Þá kom
þar ungur og feiminn piltur og mun hafa
verið aö biöja Valtý um einhverja fyrir-
greiöslu. Jóni var starsýnt á piltinn, því aö
honum fannst hann dálítið skrítinn og
uppburöarlítill — hann kynnti sig sem
Halldór Guðjónsson, rithöfund frá Laxnesi!
— Þaö gerist margt skrítiö í henni veröld,
bætti Jón viö og hlój pilturinn átti sannar-
lega eftir aö breytast í framkomu. Viö
vorum þá einmitt aö tala um Laxness og
afhendingu Nóbelsverölaunanna í Stokk-
hólmi, þar sem öll framkoma Laxness þótti
sérlega örugg og glæsileg . ..
Jóni kynntist ég fyrir tilviljun í Kaup-
mannahöfn. Svo var mál meö vexti aö
Sveinn, bróöir minn, kom nýgiftur til
Hafnar fyrr um daginn. Hann haföi lesiö í
dagbók Morgunblaösins, aö sameiginlegur
vinur okkar, Karl Jóhann Guömundsson
leikari, heföl gift sig sama dag í K.höfn og
nú langaði okkur til aö taka í höndina á
honum. Einhvernveginn haföi hann frétt,
aö Jón og Erna Grundt, kona hans, vissu
um dvalarstað Karls og geröum viö okkur
ferö til þeirra á Breiöugötuna. Jón tók á
móti okkur hlýr og vingjarnlegur, er hann
vissi erindiö. Já, Karl Jóhann væri aö halda
upp á daginn á Maxim og ekkert minna.
Jón bauð okkur til stofu og upp á einn
gullöl, spuröi hverjir viö værum o.s.frv. Er
hann vissi, aö ég væri aö stunda málaralist
viö Listaháskólann, varö hann hugsi um
stund, en segir svo „menn þurfa víst ekki
aö heyra til aö geta málaö”, — og svo
„menn mála víst ekki meö eyrunum ...“
Hann bauö mér aö heimsækja sig þegar ég