Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1980, Blaðsíða 11

Þegar Skúli Magnússon stofnaöi
klæöaverksmiöjurnar í Reykjavík,
gaf konungur verksmiöjunum Mið-
bæinn og Örfirisey. En dönsku
stjórninni þótti þetta of mikið og tók
eyna aftur á næstu jólum. En áöur en
það yröi haföi land þaö, er verk-
smiðjunum var ætlað, veriö mælt og
geröi þaö Vigfús Thorarensen sýslu-
maöur, ásamt tveimur tilnefndum
mönnum. í skýrslu þeirra segir, aö
Örfirisey sé þá 260 faðmar á lengd
og 50 faömar á breidd aö meöaltali.
Telja þeir eynni þaö til gildis, aö hún
sé tilvalin aö reisa þar íbúðarhús og
vörugeymsluhús, og sé mjög hentug
til fiskverkunar. En höfuðkostur
hennar væri þó sá, aö hún sé
sjálfkjörin til þess aö reisa þar vígi
Reykjavík til varnar.
Enginn Reykvíkingur mun þá hafa
veriö ginkeyptur fyrir því að víggirða
staðinn, og þaö var ekki fyr en
Jörundur hundadagakóngurkom, aö
hann lét reisa vígi til varnar borginni,
en hann valdi ekki Örfirisey til þess,
heldur Arnarhólsklett. Og hiö sama
geröi Trampe greifi 1851.
En þegar hernámsliöiö kom hing-
aö 1941, lagöi þaö Örfirisey algjör-
lega undir sig og víggirti hana
ramlega. Rættist þá þaö, er stóö í
álitsgerðinni 1787, aö eyjan væri
mjög vel til þess fallin að þar væri
víggirðingar Reykjavíkur, því aö
erlenda herstjórnin var þessu alveg
sammála.
Þegar byggöin í Örfirisey lagðist
niöur var eyjan oröin eign Reykja-
víkur; hún var lögö undir lögsagnar-
umdæmi bæjarins 1835. Voru þá
uppi ýmsar vangaveltur um þaö til
hvers nota mætti eyna. Var víst
flestra mál, aö þangaö mætti sækja
heyskap og svo væri hún ágætt
beitiland fyrir sauöfé. Brimið haföi
þá þegar sorfiö svo mikið af eynni,
aö þar var ekki búandi lengur.
Svo gerðist þaö hinn 17. mái 1913,
aö eimreiö kom skröltandi og reyk-
spúandi eftir nýrri járnbraut sunnan
frá Öskjuhlíö. Eimreiðin rak á undan
sér nokkra vagna fullhlaöna af stór-
grýti. Þessu grjóti var fleygt niður í
Hliöarhúsafjöru vestarlega, eöa þar
sem Örfiriseyjargrandinn kom aö
landi. Þetta var upphafiö aö hinni
miklu hafnargerö í Reykjavík, þar
sem Örfirisey skyldi vera bakhjarl-
inn.
Hér veröur ekki sögö saga hafnar-
innar. Árin liöu, heimsstyrjöldinni var
lokið og herinn haföi yfirgefiö
Grfirisey. Hún var enn komin í eyöi
og illa úttítandi eftir brambolt setu-
liösins. Mun fæstum hafa þótt
fýsilegt aö setjast þar aö. Og enn
hófust vangaveltur út af því hvaö
ætti aö vera viö eyna.
Enn liöu nokkur ár. Sumariö 1951
var hafist handa um mannvirki í
eynni. Og nú var hún stækkuö um
helming meö uppyllingu aö vestan-
veröu, einmitt þar sem sjórinn haföi
valdiö mestum spjöllum á henni.
Og hvernig er svo Örfirisey í dag?
Hún má heita albyggö. En ekki eru
þar torfbæir lengur, ekki heldur
skotvígi né skotgrafir. Þarna hafa
risiö stór og mikii mannvirkj af
ýmsum gerðum. Eyjan er oröin ein af
helztu miðstöövum athafnalífsins í
höfuðborginni.
sem
flýgur
hratt
Einu sinni var bærinn svo lítill, að menn sátu bara heima hjá sér og tóku sprettinn
niöur í útvarp, þegar rööin var komin aö þeim aö halda erindi: „Mamma, bíddu
með kaffiö — þulurinn segir aö ég eigi aö tala um daginn og veginn“.
Þeir sem voru ungir á strídsárun-
um sídari — 1939 til ’45 — eru nú
ordnir rosknir menn, ef þeir eru þá
ofar moldu, sumir komnir á raups-
aldurinn og farnir ad skrifa endur-
minningar sínar, segja þær í útvarp
eöa gefa atvinnurithöfundum tæki-
færi til að setja saman metsölubók.
Ég er einn af ungu mönnunum frá
þeirri tíö. Ég var í Reykjavík öll
stríösárin og lót töluvert á mér bera.
Þá var það miklu auöveldara en nú
að verða þjóðkunnur maður.
Nýlega var einn fyrrverandi
blaðamaður frá þessum árum aó
segja frá hernámsnóttinni og degin-
um á undan, hann rifjaði upp í
útvarpsþætti, að hann hafði einmitt
flutt útvarpsþátt kvöldið fyrir her-
námið. Þá vildi svo einkennilega til
að fyrirlesarinn, sem átti heima í
miðbænum í Reykjavík, heyrði það í
tækinu hjá móður sinni að næsti
dagskrárliður væri einmitt erindi
hans sjálfs. Honum var því ekki til
setunnar boðiö, gat ekki lokið úr
kaffibollanum, þeyttist neðan úr
Þingholti og upp í lyftuna í út-
varpsstöðinni, sem þá var viö Aust-
urvöll, og var kominn að hljóðnem-
anum, áöur en þulur hafði uppgötv-
að að fyrirlesari hafði ekki veriö til
staðar.
Þessi saga er gott dæmi um það
hve Reykjavík var í raun og veru lítil
borg á þeim árum. Það mátti heita
að byggðin væri öll á svæðinu sem
nú er innan Snorra- og Hringbraut-
ar. Þá þekktu allir bæjarbúar í sjón
flesta embættismenn borgarinnar
og aðra er höfðu vakið á sér athygli
með einhverjum hætti, þar með
taldir rithöfundar og blaðamenn.
Og viö ungu mennirnir horföum á
jafnaldra okkar frá framandi lönd-
um hernema landið okkar á einni
nóttu. Við hugsuðum: Ef við værum
ekki íslendingar heföum við
kannski verið komnir í stríð við
framandi þjóð. Var nokkuð aö undra
þótt ungu stúlkunum litist betur á
þessa hressilegu ævintýramenn í
herklæðum en hversdagslega landa
aína? — En nú set óg í skyndi punkt
á eftir spurningarmerkinu. Þetta átti
ekki að verða neinn hernámsminn-
ingapistill.
Ég dvaldist ísumar ásamt skyldu-
liði alllengi í Svíþjóð og Noregi mór
til hvíldar og heilsubótar, sam-
bandslaus við heimalandið, nema
að því leyti að ég sá á bókasafni
öðruhvoru eitt dagblað, og kom þó
nokkurra vikna verkfallseyða, eins
og oft vill verða. Ég renndi strax
augum yfir dánarauglýsingarnar.
Það geri óg alltaf heima. Nú var mér
hverfulleiki lífslogans sérstaklega
minnisstæður. Með skömmu milli-
bili hafði óg kvatt fyrir fullt og allt
tvo af nánustu vinum mínum og
skrifað eftirmæli um þá í blöðin.
Nú er óg kominn heim fyrir
mörgum mánuðum. Öðruhvoru
tínast þeir fram gömlu kunningjarn-
ir í strætisvagni, mæti þeim á götu,
heyri í þeim í útvarpinu, sé þá í
sjónvarpinu. Mér þykir gott að þeir
skuli enn vera í kallfæri. Þ6 eru
nokkrir ,sem ég hef ekkert heyrt í,
ekkert frétt af. Ætti ég kannski að
gera mór eitthvað til erindis, hringja
og spyrjal Borgin er orðin furðu
stór, fjarlægðirnar milli roskinna
manna svo miklar. Maður er dálítið
hræddur.
Mér kemur í hug atvik sem ég
heyrði kunnan útvarpsmann segja
frá fyrir þremur áratugum. Hann
þurfti að ná tali af ungri súlku, sem
hann ætlaði að biðja að vera í
skemmtiþætti hjá sér næsta gaml-
árskvöld. Þetta var fjörleg söng-
stufka. Hann hafði hjá sér símanúm-
erið hennar. Móðir hennar kom í
símann og hann bar upp við hana
erindið. Það var nú kurteisi á þeirri
tíð. Honum brá viö svarið.
— Það getur nú víst ekki orðið.
Hún er nú, blessunin, búin að liggja
í gröf sinni í marga mánuöi.
— Siðan hef ég passað að lesa
dánartilkynningarnar, sagði út-
varpsmaðurinn.
Sjé, Tíminn, það er fugl, sem
flýgur hratt, hann flýgur máske úr
augsýn þér í kveld, svo hljóða, ef ég
man rétt, Ijóðlínur eftir persneska
skáldið Ómar Khayyam í þýöingu
óðsnillingsins Magnúsar Ásgeirs-
sonar.
Nýlega hlustaði ég á útvarpsfrétt
og horfði á athöfn í sjónvarpí, sem
minnti mig á sögu dagskrárgerð-
armannsins. Það var verið að heiðra
aldinn landlækni. Hann hafði meðal
annarra góðra manna átt drjúgan
þátt í því að vinna endanlegan sigur
á berklaveikinni, sem fyrir nokkrum
áratugum sló fyrirvaralítið drjúg
skörö i ungviði landsins í blóma
lífsins. Stúlkan, sem útvarpsmaður-
inn ætlaði að fá í áramótadag-
skrána, var systir góðs kunningja
míns og jafnaldra. Nú er hann
þjóðkunnur listamaður og við báðir
tveir á brúklegum aldri. Ef systir
hans heföi fengið að lifa væri hún
nú glöð og góð amma. En hún var
hrifin burt, einmitt þegar vonir
stóðu til þess að hún hefði sigras’ á
veikindum sínum. Bróðir hennar
yngri, listamaðurinn sem nú er, - <r
einnig berklaveikur í æsku. En hór
gat miklu munað um nokkur ár
Um þessa baráttutíma má lesa í
minningaskáldsögu Sigurðar Á.
Magnússonar, sem út kom núna
fyrir jólin. Þar er líka svipmynd irá
gamla miðbænum í Reykjavík og frá
höfnini, þegar kolakraninn, st n
þeir Tómas og Sigurður Einarsscn
ortu um, var enn í góðu gengi. En
það sem setur svip á umhverfi
okkar og líf, menn og mannvirki,
sópast burt fyrr en varir. Hver skyldi
hafa trúað því fyir nokkrum árum aó
miöbærinn í Reykjavík, með rúntinn
sinn og hið glaða Austurstræti, gæti
orðið jafn tómlegt og dautt og það
nú er orðið strax og búið er að loka
búðum, skrifstofum og kaffihúsum?
Fyrir nokkrum dögum minntist
Morgunblaðið dánarártíðar Jóns
Sigurðssonar og konu hans. Þá var
birtur kafli úr minningabók Indriða
Einarssonar, sem út kom 1936.
Hann var einn af hirðmönnum
þeirra hjóna, boðinn upp á harðan
fisk, og aðstoöaði Jón við kaup á
regnhlíf, fékk því miður ekki néju
dýrt og vandaö eintak handa hin n
vandláta höfðingsmanni. Alti r
Reykvíkingar muna Indriða,
gekk prúðbúinn og settlega
miðbæinn langt fram á okkar d:
Langt fram á vora daga finnst mór
að ég ætti aö segja. Undarlegur
mælikvarði tíminn.
Ég geng endanlega frá þessum
pistli á síðasta degi ársins. Mér
finnst vel viö eiga að slá í hann botn
með vísu, sem gömul kona á
æskuheimili mínu fór oft með. Sú
hugaun sem þar kemur fram á svo
einfaldan og látlausan hátt er góð,
og holl er hún, hvort sem menn trúa
eða trúa ekki orðanna hljóðan:
Einu feti fjær í gær,
fagna ég því að vonum.
Alltaf dregur nær og nær
náðarheimkynnonum.
Jón úr Vör