Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1979, Blaðsíða 5

„Höfðu þá alls fallið í bardaganum fjörutíu og þrír menn úr liði
Sturlunga en sjö af sunnanmönnum. En áður en dagur var allur,
völdu þeir Gissur og Kolbeinn sex menn til slátrunar á
Miklabæjarhlaði og voru þeir allir höggnir með vopni Sighvatar,
öxinni Stjörnu.“
Hér aö framan var drepiö á nokkur
atriöi, sem fært gátu þeim feðgum
jafnteflisaöstööu í þeim átökum, sem
framundan voru. En óhóflegt traust á
eigin styrkleika geröi þá möguleika aö
engu. Þó hefir þaö ef til vill ráðiö meiru,
aö þeir geröu engar raunhæfar tilraunir til
njósna og vissu því ekkert um liösstyrk
andstæöinganna, eöa hvenær þeirra var
von. Nú voru njósnir ekkert óþekkt
fyrirbæri á þessum tímum og hafa frá
aldaööli þótt nauösynlegur þáttur í styrj-
aldarrekstri. En Sturla, sem telja varö
aðalforingja þessarar herferöar, gerði sig
sekan um þá dæmalausu glópsku, eins
og áöur var getiö, aö senda á njósn, þá
menn, sem voru meiri vinir andstæöing-
anna, þannig, aö þetta bitra vopn snérist
í höndum hans og réöi úrslitum. Reyndar
virðist þaö furöulegt, aö jafnvitur maöur
og Sturla Þóröarson, skyldi ekki koma
vitinu fyrir frænda sinn í þessu efni. Þaö
er eins og allir hafi veriö jafn blindir.
Hér á eftir er þaö ætlunin að fikra sig
áfram meö hliösjón af söguþræöinum, frá
degi til dags, frá því Sturla kom meö liöiö
til Skagafjarðar og fylgja slóö hans á
enda, þótt sú ganga sé heldur dapurleg.
í Sturlungu segir svo:
„Sturla reiö til Skagafjaröar Lárentíus-
messu, snemma meö alla flokkana, og
átu þeir mat aö Reykjarhóli. Var þangaö
borinn maturinn."
Þaö var 10. ágúst, áriö 1238 og er
yfirleitt talið, aö hann hafi þá haft um 800
manna lið. Síðan reiö hann austur yfir
Vötnin, aö Flugumýri meö sveit manna,
en flokkarnir dreiföust um héraöið.
Upphófst nú heldur ógeöfelldur þáttur
þessarar óheillaferöar þar sem menn fara
um sveitir, sennilega stjórnlausir og ræna
mat og höggva fé bænda. Gefur það
auga leiö, aö flokkar þessir hafa engir
aufúsugestir veriö hér í ríki Kolbeins
unga. Tóku margir til þess ráös, aö reka
búfé fram til fjalla en bera matvæli í
kirkjur.
Annars voru íslenskir bændur ekki
óvanir slíkum ránum og yfirgangi á
þessum tímum, þegar höföingjarnir fóru
um héruö, meö heri manns, sem létu
greipar sópa um matföng, vopn og
hverskonar verðmæti. En það var ekki
sama hvort þaö voru sigurvegarar, sem
aö ofbeldinu stóöu, því þeir gátu leyft sér
flest, — eöa sigraðir menn, sem þá uröu
aö gjalda slíkt dýru veröi. Kom þaö í Ijós
eftir Örlygsstaöafund, aö Skagfiröingum
var heitt í hamsi er þeir flettu vestanmenn
vopnum og klæöum á austurbökkum
Héraösvatna, eins og síöar veröur á
drepiö. — Aö lokinni dvöl aö Flugumýri
hélt Sturla út til Hóla í Hjaltadal, en fyrir
staönum réö þá Staðar-Kolbeinn.
Fór lítt á meö þeim, en skildu þó
vandræöalaust. Þaöan reiö Sturla til
Kolbeinsáróss og síöan aö Ási í Hegra-
nesi þar sem hann dvaldi dagana 13. og
14. ágúst. Engin skýring hefir fengist á
þessu flakki hans og viröist hann ekki
hafa rekiö nein erindi. Þó er ekki útilokaö,
aö hann hafi þreifað fyrir sér um liösstyrk,
þar sem margir meiriháttar bændur í
Skagafirði þekktu Sighvat fööur hans og
voru honum hliöhollir, svo sem þeir
frekast þoröu fyrir ofríki Kolbeins unga.
En nú voru flestir mjög hremmdir undir
hæl þessa harölynda ofstopamanns og
þoröi enginn aö gera honum móti skapi.
Grunsemdir gátu kostað menn lífiö eöa
brottrekstur úr héraði. Þessir dagar hafa
því fariö til einskis fyrir Sturlu og veröur
hátterni hans ennþá óskiljanlegra, þegar
þess er gætt, aö hann átti von á Sighvati
aö noröan á hverri stundu. Frá Ási fer
hann vestur yfir Héraösvötn og drepur
tímann á Langholti og Sæmundarhlíö í
algerri erindisleysu, aö því er séö verður.
Þangaö berast honum loks þau tíðindi;
aö faöir hans sé kominn aö noröan meö
fjögur hundruð manna liö og hafi sest aö
á Sólheimum. Voru þá uppi ýmsar
ráöageröir. Vildu sumir draga flokkana
saman og halda suöur yfir, meö ailt liöiö
og láta sverfa til stáls viö þá Gissur og
Kolbein, hvort sem þeim yröi mætt á
leiðinni eöa í byggö sunnanlands. Heföi
þaö vafalaust veriö heillaráö eins og nú
stóöu málin, því um þessar mundir hefir
veriö líkt á komið meö liösafla, áöur en
Vatnsdælir og Skagfiröingar þeir, sem
Brandur Kolbeinsson safnaöi, komu til
sögunnar. Líklegt er, aö herirnir hefðu
mæst á Kjalvegi og staðið jafnt aö vígi.
Þó verður aö ætla, aö Sturlungar hafi
veriö nokkru sterkari.
En þaö er því Kkast. aö þeir hafi verið
öllum heillum horfnir. Seinlæti og ráöa-
leysi einkenndu allt þeirra framferöi og
allt er látiö reka á reiðanum. Þaö var
þessa dagana, sem Sturla sendir bændur
úr Skagafirði á njósn, suöur til fjallvega,
en engir komu aftur. Og áfram hélt hann
róli sínu vestan Vatna en lét ekki svo lítið,
aö fara á fund Sighvats yfir í Blönduhlíö-
ina. Sighvatur var þó annar aöalforinginn
í þessari herferö og var því sjálfsagt, aö
hafa samráö viö hann um framvindu
mála. Sturla Þóröarson, sem var þessa
daga á flakki meö nafna sínum getur
þess hvergi í hvaö tíminn fór og skildi þar
eftir eyðu í frásögninni, sem aldrei veröur
unnt aö fylla. En þegar hann ræöir um
sjálfan bardagann, tínir hann til ýmis
smávægileg atriöi, sem eru forvitnileg í
sjálfu sér, en skiptu þó engu máli, þegar á
heildina er litiö. En nú var tíminn aö
hlaupa frá Sturlungum og oröiö of seint,
aö halda suöur.
Gissur og Kolbeinn voru ekki aögerö-
arlausir um þessar mundir og ekki verður
þeim brugöiö um seinlæti eöa hik. Tókst
þeim á skömmum tíma, aö safna aö sér
nær 1100 manna liöi, um sveitir Gissurar,
séu þeir meö taldir, sem fylgdu Kolbeini
suöur. Var þetta lið sameinaö í Bræöra-
tungu og þaðan haldiö af staö noröur 16.
ágúst. Voru njósnarar þeirra á ferö og
flugi um allar sveitir noröan heiöa og
liössamdráttur mikill, einkum um Vatns-
dal og mikinn hluta Skagafjaröar, þegar
Blönduhlíö er undanskilin. Skyldi allt þaö
lið, sem safnaöist, koma til móts viö
Sunnanmenn fremst í Svartárdal og
Kiöaskarði. Brandur Kolbeinsson var
aðsópsmikill og dró aö mikið liö um
vestanveröan Skagafjörð og sópaöist
þaö aö, fram á síöustu stundu. 20. ágúst
var þessi mikli fjöldi, allur samankominn
viö Reykjalaug og var þá um 1700 manns
og þetta jafnframt orðin langfjölmenn-
asta herför í sögu landsins.
Sturla haföi þá dvaliö viö Vallalaug
1—2 daga og hafa þeir menn, sem
honum fylgdu vestur yfir vötnin, veriö þar
samankomnir. Annars hlutu þeir aö lenda
í átökum viö menn Brands, sem voru á
leiö til Kiöaskarös. Óskiljanlegt er þaö,
hvernig svo mikil mannareið um héraöiö
gat dulist fyrir Sturlu og hans mönnum.
Þó fá þeir „pata" af því, aö eitthvað sé aö
gerast af hálfu óvinanna. Staðfestir þetta,
aö þeim berast engar njósnir, sem hægt
sé aö treysta, aöeins flugufregnir, sem
enginn viröist vita hvaöan séu runnar. Þó
nægöi þessi „pati" til þess aö Sturla
rumskaöi og fór nú loks austur yfir Vötnin
meö liðiö. Settist hann aö á Miklabæ en
Kolbeinn bróöir hans á Víöivöllum og er
örstutt milli þessara bæja. Markús var á
Miðsitju en Sighvatur á Sólheimum, eins
og fyrr er sagt. Þangað reiö svo Sturla að
hitta fööur sinn, en ekkert segir af
viðræðum þeirra eöa ráðageröum, ef
einhverjar hafa veriö. Viröist fundurinn
hafa verið stuttur og bendir ekkert á
víndrykkju né skvaldur því skömmu síðar
er Sturla kominn aö Víöivöllum og ræöir
viö Kolbein í dyrum úti.
„Þú hefir gott liö bróöir, segir Sturla,
enda mun þess viö þurfa, því hér munu
þeir fyrst aö ríöa, er þeir koma handan úr
tungunni." „Ok er þaö mitt ráö, aö þér
fariö upp á húsin, því at hér er vígi á
húsunum, en vér skulum skjótt koma og
hjápa yðr.“ Játaði Kolbeinn því. Svo
virðist, sem þetta sé eina tilskipun
foringjans á örlagastundu og er þó ekki
sérlega raunhæf. Eftir oröum Sturlu að
dæma, vissi hann nú um návist óvinanna
og meira aö segja hvaðan þeirra var von,
handan úr tungunni. En um fjölda þeirra
hefir hann tæplega vitaö, því þá heföi
hann ekki gefið Kolbeini, svo fávíslega
fyrirskipun, eða hvernig átti hann með
sveit manna, aö taka á móti 1700 manna
her. Á húsum uppi, umkringdir margföldu
ofurefli, hlutu þeir að stráfalla á skammri
stundu, því tæplega heföu torfveggir
húsanna staðiö fyrir sunnanmönnum til
lengdar, jafn haröskeyttir og þeir voru.
Þá var ekkert auöveldara, en tendra
eld í húsunum og svæla verjendurna
niöur af þeim. — Önnur fyrirmæli eru
hvergi nefnd af hálfu Sturlunga og
áhyggjulausir gengu þeir til sængur. Þaö
var eins og ekkert gæti raskaö þessari
dæmalausu ró. Vantaði nú illa Þórö
kakala, sem var í Noregi um þessar
mundir, en reyndist síðar snjallastur
stjórnandi allra íslenskra foringja á
Sturlungaöld. Til vopna var hann garpur,
sem jafnan fór fremstur sinna manna,
ráösnjall og hugrakkur. Veröur síöar á
hann minnst í þessu spjalli.
— Á þessari stundu var rökrétt aö
senda út hraðboða og kalla saman liöiö,
sem var á víö og dreif, láta þaö vígbúast
og taka sér stööu, þar sem best hentaði
til varna. Eins og áöur er á drepið, var
Helluborgin besti staöurinn í því efni, af
ýmsum öörum, sem til greina komu. —
Sunnanmenn lágu viö Reykjalaug
þessa nótt eftir stranga öræfaferö undan-
farna daga.
Foringjarnir héldu liöinu saman, fylgd-
ust meö öllu og brýndu menn lögeggjan,
aö duga sem best. Slíkt hiö sama áttu
Sturlungar aö gera, liggja úti meö sínum
mönnum, allir á einum staö og vera
viðbúnir öllu. Ekki var þeim vorkunn á
því, frekar en hinum, menn hvíldir eftir
margra daga dvöl í Skagafiröi og líklega
gistingu á bæjum flestar nætur. —
Fyrir Örlygsstaðafund dreymdi fólk
víöa um land válega drauma. í þeim öllum
var sami tónn, einskonar sorgarymur eins
og hollvættir landsins væru að harma
þaö ókomna, fall Sighvatar á Grund og
fjögurra sona hans og lengra fram
moröið á Snorra Sturlusyni og hrun
þjóðveldisins. Aö öllum þeim ótíöindum
stóöu tveir menn, þeir Gissur og Kolbeinn
ungi ýmist í sameiningu eöa sinn í hvoru
lagi. Veröa þeir því tæplega taldir með
óskasonum Islands, þótt ýmsir hafi reynt,
aö hefja þá til skýja á fölskum forsendum.
Báöir voru þeir ofstopamenn í skapi, svo
aö þeir sáust lítt fyrir í aftökum mætra