Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1975, Blaðsíða 10

eftir JON
KRISTVIN
MARGEIRSSON
A árunum 1740—42 urdu
sem kunnugt er, miklar deilur
milli Danmerkur og Hollands
vegna fiskveiða og verzlunar
Hollendinga við tsland. Holl-
enzkur sagnfræðingur, dr.
Marie Simon Thomas, hefur
kannað þessar deilur og skrif-
aði um þetta sérstakan kafla í
doktorsritgerð sinni um fisk-
veiðar og verzlun Hollendinga
við tsland á 17. og 18. öld,
„Onze Ijslandsvaarders in de
17-de en 18-de Eeuw“, sem
kom út f Amsterdam árið 1935.
Ekki er hægt að segja, að dr.
Thomas geri sjónarmiðum og
athöfnum dönsku stjórnarinn-
ar f þessum deilum fullnægj-
andi skil og þaðan af sfður,
hvernig þetta mál horfði við
frá sjónarhóli tslendinga.
Engu að sfður er frásögn hinn-
ar hollenzku lærdómskonu hin
fróðlegasta, cnda mun hér
vera um að ræða einu rann-
sóknina á þcssum deilum, sem
til er. Dr. (íunnlaugur Þóröar-
son fjallar um örfá atriði þess-
arar deilu á tveim blaðsfðum f
doktorsritgerð sinni „I.and-
helgi íslands með tilliti til
fiskveiöa", og hann hefur
einnig látið þýða á fslenzku og
gefa út nokkur þeirra bréfa,
sem stjórnir Dana og Hollcnd-
inga skiptust á vegna málsins.
(Dr. Gunnlaugur Þórðarson:
Upphaf landgrunnskenningar.
Reykjavík, 1973.) Hins vegar
hefur hann ekki notað bók
sem vitnishurð um, að ritgerö
hins hollenzka sagnfræðings
hafi farið nokkuð fram hjá ts-
lendingum, þótt hennar væri
að vfsu getið (lofsamiega) f
ritdómi eftir Þorkel Jóhannes-
son í Skfrni 1936. Þess vegna
kann það að vera tfmabært að
vekja athygli á þessu merka
riti, og telur sá, er þetta ritar,
að fyrrnefndur kafli um deil-
una 1740—42 eigi það skilið,
að efni hans komi fyrir augu
fslenzkra lesenda, þótt ekki
séu læsir á hollenzku. t eftir-
farandi greinarstúf verður þó
einnig sluðzt við bréf þau, sem
dr. Gunnlaugur lét þýða og
nefnd hafa verið.
A árunum 1737—39 bárust
ríkisstjórn Kristjáns konungs
sjötta Danakonungs ýmislegar
kvartanir frá sýslumönnum á
lslandi vegna ágangs hol-
lenzkra fiskimanna, segir dr.
Thomas. Þessar kvartanir
leiddu til þess, að danska
stjórnin ákvað að senda her-
skip til tslands og láta hand-
taka þau skip hollenzk, sem
staöin yrðu að veiðum innar
fjögurra mflna markanna.
(Hér er vafalaust átt við
danskar mflur.) Ekki er raun-
ar ólíklegt, að fslenzka verzlun
arfélagið svonefnda Félag
lausakaupmanna, sem hafði
tekið tslandsverzlunina að sér
1733, hafi haft hér hönd f
bagga, þótt dr. Thomas fjalli
ekki um þetta. Það kemur
fram í skjölum úr þessari
deilu, að félagið taldi sig skað-
ast á launverzlun, sem Hol-
lendingar stunduðu við ísland.
Vorið 1740 sigldi danskt her-
skip til íslands og kom Hol-
lendingum að óvörum. Fimm
skip voru hertekin og reynt við
hið sjötta, en áhöfn þess tókst
að yfirbuga lið það, sem sett
var um borð og komst það und-
an og sigldi heim til Hollands
með fangana. Hin skipin voru
færð til Kaupmannahafnar og
undirbúið uppboð á skipum og
farmi.
Er þessi tfðindi spurðust til
Hollands, ákvað hollenzka
stjórnin þegar í stað að mót-
mæla hertökunni og reyna að
fá skipin með áhöfn og farmi
gefin laus. Hollenzka stjórnin
byggði mótmæli sfn á þvf, að
hafið væri öllum frjálst og
hefði Danakonungur ekki rétt
til að banna hollenzkum fiski-
mönnum veiðar fjórar mflur
út frá strönd tslands og þaðan
af sfður utan þess svæðis. Var
hollenzka sendiherranum f
Kaupmannahöfn, Coyman, fal-
ið að koma mótmælunum á
framfæri við dönsku stjórnina.
Nokkru sfðar, 10. okt. 1740,
afhenti danska stjórnin Coy-
man svar sitt við mótmælum
Hollendinga og segir hér m.a.,
að það sé alkunna, að erlend-
um þjóðum hafi verið óheimil
öll verzlun við tslendinga um
langan aldur eins og fram
komi f tilskipunum frá 1682,
1691 og 1723. Þar sé kveðið á
um, að erlend skip verði að
halda sig f að minnsta kosti
fjögurra mflna fjarlægð frá
ströndinni. Konungur hafi og
veitt fslenzka verzlunarfélag-
inu einkarétt á tslandsverzlun-
inni og nái þetta leyfi fjórar
mflur út frá ströndinni. Hins
vegar sé einkaréttur félagsins
á lslandsverzluninni ekki
virtur af útlendum duggurum
og verði félagið fyrir stórskaða
vegna þess að erlend skip sæk-
ist eftir að koma á undan skip-
um félagsins á hafnir og skipa-
lægi og færi með sér alls konar
varning, einkum brennivfn og
tóbak, sem þeir láti í skiptum
fyrir prjónles, ull, fisk (vænt-
anlega skreið), lýsi og fleira
og sé afleiðingin sú, að tekjur
félagsins af sölu á þessum
vörutegundum hafi rýrnað til
muna.
Þá hafi og lslendingar kært
yfirgang hollenzkra fiskiskipa,
sem hafi að undanförnu komið
f stórhópum upp að ströndinni
og ekki látið fslenzka fiski-
menn f friði. Þá hafi og hol-
lenzkir sjómenn stundum
gengið á land og haft hinn
mesta ójöfnuð f frammi, rænt
búpeningi og misþyrmt mönn-
um, þá er þeir vildu verja
eignir sfnar. Séu fyrir hendi
um þetta staðfestar skýrslur
frá sýslumönnum.
Tveim dögum eftir að Coy-
man hafði móttekið þetta svar,
sendi hann dönsku stjórninni
bréf og vfsaði þvf á bug, að
Danakonungur hefði rétt á að
takmarka veiðar Hollendinga
við tsland.
Deilan var fyrr en varði orð-
in að þjóðréttardeilu og um
tfma leit svo út sem styrjöld
væri á næsta leiti. Grundvall-.
arhugmynd Hollendinga var
sú, að hafið væri öllum frjálst
og siglingar og veiðar ættu að
vera öiium opnar. Hitt sé þó
viðurkennt fyrir kurteisissak-
ir, segir fremsti hafréttarfræð-
ingur Holiendinga um þetta
leyti, J.C. Mauricius, að land-
eigandi hafi einkaafnot af haf
inu undan ströndum slnum og
geti þvf konungur Danmerkur
neitað HoIIendingum um að
veiða uppi við land og sé þá
sanngjarnt að miða við sjón-
vídd.
Danakonungur var á allt
öðru máli. Hann taldi rétt sinn
á Norðurhöfum engan veginn
takmarkast við fjórar danskar
mflur undan ströndum ts-
lands, heldur taldi hann sig
hafa drottinvald yfir þessu
hafsvæði, þ.e.a.s. svæðinu
milli Noregs og Grænlands og
þessi réttur byggist á því, að
Danmörk og Noregur ættu alla
strandlengjuna að Norðurhöf-
um alla leið til Spitzbergen
annars vegar cn Grænlands og
tslands hins vegar. Þetta drott-
invald hefði ekki aðeins kon-
ungur Englands og Skotlands
heldur einnig Holland sjálft
viðurkennt á liðnum tfmum.
Tilraunir Hollendinga til að
fá duggurnar með farminum
gefnar lausar báru ekki árang-
ur, og var haldið uppboð á
þeim f Kaupmannahöfn þá um
veturinn. Danski utanrfkisráð-
jerrann, Von Schulin, lýsti þvf
og yfir f viðtali við Coyman, að
Danastjórn mundi framvegis
senda herskip á lslandsmið til
að vernda réttindi sfn.
Hin harða stefna Dana f mái-
inu vakti mikla ólgu f Hol-
landi, einkum þeim landshlut-
um, sem gerðu út á tslands-
mið. 1 marz 1741 var öllum
uppboðum lokið á duggunum
og farmi þeirra og um vorið
þetta ár tók hollenzka þingið
til meðferðar hvaða stefnu
skyldi fylgt í málinu og tii
hvaða aðgerða skyldi gripið.
Þingmenn skiptust f tvo flokka
eftir þvf, hve harðri stefnu
þeir voru fylgjandi. Sumir
töldu það miður heppilegt fyr-
ir stöðú Hollands út á við að
grfpa til valdbeitingar en aðrir
töldu að Holland yrði að verja
frelsi hafsins og mætti ekki
láta undan Danakonungi f
þessu máli, þvf að aðrar þjóðir
mundu þá koma á cftir og
fylgja fordæmi Dana.
Harðari stefnan varð ofan á
og tók þingið ákvörðun um að
senda herskip á tslandsmið til
að verja hollenzku fiskiskipin,
ef á lægi. Dr. Thomas kveður
þó hollcnzku stjórnina hafa
reynt að draga úr þvf, hve ögr-
andi þetta var, og hér gefur
hún f skyn, að Hollcndingar
hefðu staðið höllum fæti f
hugsanlegri styrjöld við Dani
að þvf leyti, að kaupsigling
Hollendinga um Eyrarsund
hefði þá væntanlega lent f
miklum erfiðleikum. Sumarið
1741 voru þannig tvö hollenzk
hcrskip á tslandsmiðum og
héldu þar vörð um fiskiflota
HoIIendinga f sex mánuði.
Samtfmis þeirri ákvörðun að
vernda fiskveiðar sfnar við ts-
land með vopnavaldi sendi
hollenzka stjórnin (þingið)
frá sér yfirlýsingu f málinu,
sem dagsett er 17. apríl 1741.
Málið er tekið hér til meðferð-
ar á fræðilegan hátt og þeirri
skoðun haldið fram sem áður,
að hafið sé frjálst og hver og
einn geti stundað veiðar á því
að vild svo fremi að það sé
ekki gert á ósæmilegan hátt og
hafi hollenzkir fiskimenn ekki
verið bornir slfkum sökum.
Holland telur Danakonung
ekki eiga rétt á fjögurra mflna
landhelgi við tsland, en hins
vegar segir f yfirlýsingunni, að
Holland sé ekki mótfallið þvf.
að ákveðin verði nokkur land-
helgi við tsland, og sú ósk er
látin f Ijós, að æskilegast væri
að stjórveldin þrjú, Rússar,
Englendingar og Frakkar
tækju að sér að miðla málum f
deilunni. Ætla má, að breidd
þess landhelgisbeltis, sem Hol-
lendingar vildu unna Dana-
konungi við lslandsstrendur,
hafi verið jöfn þeirri vega-
lengd, sem fallbyssa dró á
þessum tfmum.
Eins og við var að búast, var
Danastjórn lítt hrifin af að-
gerðum Hollendinga. Hún
sendi herskip til tslands og
hóf jafnframt að útbúa flota-
deild. A málamiðlun stórveld-
anna þriggja hafði danska
stjórnin engan áhuga, hefur
væntanlega talið þau hallast
um of að sjónarmiðum Hol-
lendinga. Bretar hafa að
minnsta kosti ekki fylgt sjón-
armiði Dana, en á hinn bóginn
voru Danir og Bretar banda-
menn um þetta leyti og bar
Dönum að veita Bretakonungi
í Hannover, ef á lægi. t staðinn
tók Danakonungur við greiðsl-
um f reiðum peningum frá
Bretum. Samningur um þetta
átti að falla úr gildi 14. marz
1742.
A þessu ári, 1741, óttuðust
menn mjög, að deilan kynni að
leiða til styrjaldar með Dönum
og Hoilendingum og dr. Thom-
as dregur fram vitnisburð,
sem gæti bent til þess, að Bret-
ar hafi talið, að deilan yrði
ekki leyst með öðru móti. 1
raun og vcru var bilið á milii
málsaðilja svobreitt, að enginn
leið virtist aö brúa það. Dana-
konungur krafðist þess, að
Holland viðurkenndi yfirráða-
rétt hans (dominium maris)
yfir Norðurhöfum og þessa
kröfu vildi hann fá viður-
kennda áður en samningavið-
ræður hæfust um veiðiheim-
ildir við tsland handa hol-
lenzkum fiskiskipum. Dr.
Thomas dregur fram fróðleg-
an vitnisburð, sem sýnir,
hvernig danski sendiherrann f
HoIIandi hefur túlkað sjónar-
mið stjórnar sinnar þetta sum-
ar. Samkvæmt reglunni um yf-
irráðarétt rfkis yfir aðliggj-
andi hafsvæði, hefur strand-
eigandinn eða strandrfkið, seg-
ir sendiherrann, rétt til að
helga sér slfk yfirráð eins
langt út frá landi og hann
kann að telja sér nauðsynlegt
svo framarlega sem strendur
annarra rfkja eru hér ekki f
vegi.
1 júlflok var flotadeild Dana-
konungs loks tilbúin og f byrj-
un ágúst lét danska stjórnin
frá sér fara alllanga yfirlýs-
ingu um málið, dags. 5. ágúst
1741. Konungur ftrekar hér
rétt sinn til yfirráða yfir öllu
Norðuratlantshafi, þ.e.a.s.
svæðinu milli Noregs og Græn-
lands, og eru fiskveiðiréttindi
hér ekki undanskilin, hcldur
er réttur Danakonungs til að
banna Hollendingum veiðar
innan fjögurra mílna afleiðing
af rétti hans almennt og yfir-
ráðum á Norðurhöfum. Yfir-
lýsingin er nokkuð ftarleg og
LANDHELGIS-
DEILAN
VIÐ
H0LLENDINGA
1740-1742