Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1975, Blaðsíða 11

TVENNT er það — ég hugsa um
hvort tveggja, þegar ég er á ferða-
lagi erlendis — sem ég get ekki
án verið, eða a.m.k. lifir sál min
ekki né blómgast án þess, og það
er baðstofan og björt sumarnótt-
in. Það má vel vera, að ég tali
helzti oft í ritum mínum um bað-
stofuna, en samt sem áður verð ég
liká að lýsa þvi, hvernig ég horfði
út í fagra finnska sumarnótt um
gluggann á baðstofunni minni
fyrir ferð mína til Islands árið
1930. Ég kom inn á undan öðrum
og klifraði upp á efsta bakkinn,
þar sem opinn gluggi beið min
eftir fyrirmælum mínum.
Ljóðrænan — ljós sumarnætur-
innar — hin mannlegu skynfæri,
sem bera boð til ofur viðkvæmrar
vitundar! Ég er illa að mér í ís-
lenzkum skáldskap og verð sjálf-
sagt framvegis, en mig grunar að i
honum sé að finna eitthvað af því
sem ég hugsa. í Reykjavik er nótt-
in um miðsumartíð jafnvel bjart-
ari en heima í Tavastkyro 11 i
Finnlandi, og þegar bezt lætur er
hún einnig hljóð og innilega hug-
næm. Og ekki vantar litina. Þar
sem ég reika um skóglaust hraun-
lendi, gægjast fram hvítar holta-
sóleyjar, eins og draumblóm i æv-
intýralandslagi — jörðin verður
gráfjólublá. Og hvert sem ég
beini augum mínum þessa sumar-
nótt, sé ég keilumynduð fjöll; lög-
un þeirra leiðir. hugann að þvi
hvernig þau urðu til, og í hlíðum
þeirra berum og nöktum hvílir í
miðnæturbirtunni einkennileg,
hljóðlát, máttug litadýrð, þar sem
greina má grátt, brúnt og fjólu-
blátt. Engirellan lætur ekki til sín
heyra, en komið getur það fyrir
að næturfarinn veki upp stóran
hrafn og sú sýn leiði huga hans að
fyrstu villimönnunum sem komu
til eyjarinnar. Þeir höfðu með sér
hrafna sem þeir slepptu lausum,
til þess að þeir gætu séð af flug-
stefnu þeirra, hvar land væri að
finna. . . Þessi svarti fugl, sem ég
sé, gæti verið afkomandi þeirra
— þögull hoppar hann yfir hraun-
breiðurnar, sem úr fjarlægð hafa
yfirbragð einhverra náttúruham-
fara er storknað hafa á síðasta
stigi.
Sumarnótt sem þessi yrkir sjálf,
og á sínar skýringar. Ég minnist
kveðjuhófsins á þilfari „Ölafs
helga“ í Reykjavíkurhöfn. Undir
segldúksþaki var krá, luktir úr
pappír, drykkir af ýmsum litum
glitruðu í glösunum, í fullum glös-
um, í hálfum glösum og gleymd-
um glösum... Á miðþilfarinu var
dansað.. . Þar var fólk frá fimm
norrænum löndum, ungt, fallegt,
menntað miðaldra fólk, orðið
ungt aftur, gamalt og viturt...
Þegar ég leit yfir Reykjavík frá
þilfari gufuskipsins, hafði ég ekki
haldið að hún væri svo stór sem
raun ber vitni. Satt að segja greip
mig nokkur ógleði þetta miðsum-
arkvöld, þegar ég virti fyrir mér
„höfuðstað“ Islands í einangrun
sinni. Mér fannst ég einhvern
veginn kominn úr jafnvægi, þeg-
ar mér var hugsað til blómlegs,
andlegs lifs, sem ég vissi að ís-
lendingar lifðu, þrátt fyrir fang-
brögð við villta náttúru. Einhvers
staðar þarna var háskóli, þar sem
vísindaleg vinnubrögð voru á
evrópska visu, furðulegt, meðal
smáþjóðar, sem er ekki nema full-
ur þriðjungur Helsingforsbúa að
tölu,-og að í þessu þúsund ára ríki
var griðastaður fyrir mikinn
myndhöggvara og verk hans. Það
er svo margt sem er leyndardóms-
fullt fyrir okkur.
Þessi myndhöggvari heitir Ein-
ar Jónsson. Ég spurði nokkra
smádrengi, hvar listamaðurinn
byggi. Þeir skyldu brátt við hvern
ég átti, töluðu hver i kapp við
annan og sýndu mér með áköfu
látbragði hvert ég ætti að fara. Ég
þakkaði þeim á hræðilega bjag-
aðri íslenzku og hélt áfram. Ég
gerði mér ljóst að drengirnir
vildu ekkert þiggja fyrir greið-
ann. Við höfðum verið fulla viku
á Islandi, bæði i borginni og uppi
í sveit og enn sem komið var hafði
enginn rétt út hönd til að biðja
um eitt eða annað. Þar voru engir
örkumla menn með hatt i hönd,
engir blindir nienn, sem spiluðu
fyrir dyrum úti. Þar voru einung-
is heilbrigðir menn. En ef ég nú
sneri mér að einhverjum full-
orðnúm til þess að spyrja um eitt
eða annað, greip mig viss sektar-
kennd þar eð hann af íágætri
hjálpsemi fylgdi sjálfur gestinum
þangað sem hann ætlaði.
Kyrrlátan sunnudagsmorgun
gengum við að styttu Ingólfs Arn-
arsonar, þar sem afkomendur
hans höfðu við fótstall styttunnar
bent okkur á hvar skapari hennar
ætti heima.
Og nú erum við komin i út-
hverfi borgarinnar árla sunnu-
dags. Það hviliryfir henni djúpur
friður eins og í Tammerfors á
skólaárum minum. Við stóðum á
bletti með hraunmulningi, og á
svipstundu þekkti ég Safn Einars
Jónssonar, sem ég hafði áður séð
á mynd. Við gengum i hægðum
okkar að húsinu, og á hurðinni
sáum við miða og á honum stóð:
Lokað i dag. Þegar við stóðum
þarna i vandræóum okkar utan
við dyrnar og góndum upp i loftið,
opnuðust aðaldyrnar í hálfa gátt.
Þar stóð dökkklæddur maður og
var dálitið forviða á svip. Ég
hækkaði róminn, dökkklæddi
maðurinn í gættinni bað okkur að
bíða sem snöggvast og hvarf.
Hann var ekki nema hálfklæddur.
Þá birtist mjög snotur kona í
gættinni og hún bað okkur líka að
bíða andartak, og að því loknu
fengjum vió að lita inn. Var þetta
sjálfur meistarinn? spurði ég kon-
una dálítið feimnislega. Ja-á,
svaraði hún, eins og hún væri að
afsaka eitthvað.
Jónsson — rióvaxinn, dökk-
klæddur maður, fágaður i fram-
komu, á að gizka um fimmtugt.
Hann talaði „skandinavisku",
sem við skildum öll ágætlega.
Þ.e.a.s. að svo miklu leyti sem
hann talaði. Við vorum hamingj-
unni þakklát að við höfðum feng-
ió að njóta undanþágu, og ég gat
sagt frá því að i mínu fjarlæga
landi héngju myndir af verkum
hans á veggjum á mörgum heimil-
um.
Einar Jónsson er einn af þeim
listamönnum, sem menn fá auk-
inn áhuga fyrir, eftir að hafa
komizt i snertingu við hann — oft
er þessu öfugt farið! Ég virti fyrir
mér Öldu aldanna með sinu fág-
aða, órjúfanlega táknmáli. Að
skoða og skilja listaverk — þar á
ekki sama við um alla. Afstaða
„venjulegs manns“ er allt önnur
en manns sem starfar á sviði list-
ar. Málari, rammagerðarmaður,
litblöndunarmaður og „venjuleg-
ur“ menningarmaður komast
ekki hjá þvi að hafa hver sinn
smekk á málverki, sem hangir á
veggnum. Afstaða min er afstaða
manns sem skrifar. Þegar ég hef
unnið að ritverki, sem er að fæð-
ast á pappirnum, hef ég oft sótt
hljómleika, og þá hef ég oftast
nær tekið mér sæti á afviknum
stað, þar sem fáir hafa tekið eftir
mér. Þegar hljómleikaatriði
hefst, gætu menn haldið af svip-
brigðum minum, að ég væri niður-
sokkinn í það. En það er blekking.
Til aó byrja með þreifa ég ■—
þreifa ég fyrir mér i ákafa — unz
ég finn stað í mínu eigin verki
sem fær endurróm i hljómlist-
inni, sem berst frá pnllinum. Þeg-
ar ég hef fundið þann stað, loka
ég næstum augunum, atriðió í
sögunni, sem ég er að skrifa, hef-
ur öðlast meiri birtu og vidd, er
umlukt tærara lofti...
Það kann að hafa verið
Kajanwes,^) sem stjórnar af mikl-
um krafti, eða þá Arvo
Hannikainen, sem langt hefur sig
allan fram — og i vitund minni
hafa næturfjólurnar blómgast á
meðan beggja vegna við brunn-
stíginn, sem Siljas) og Armass)
gengu eitt sinn. . .
Og sjálf hátíðahöldin?
Á Þingvöllum er fólk.margt
fólk, höfuð við höfuó. . . Neðar,
þar sem tjaldborgin breiddi úr
sér meó veitingastaði sina, var
rýmra. Höfuð og bök, gullbryddir
kvenskór, virðulegir öldungar,
nútima æska, e.t.v. þrjátiu þús-
und manns alls. Við ruddumst
ekki fram i sætin, sem ætluð voru
heiðursgestunum, við stóðum
þarna og létum mannstrauminn
liða fram hjá okkur. Þarna á
steinstignum kemur á móti okkur
— ekki stórfusti Finnlands, kon-
ungur var hann — Kristján
tíundi, kallaður Kristján Friðriks-
son, því að þar sem hann gengur
eftir stignum er hann konungur
Islands. Við hlió hans gengur
tignarlegur maður með gleraugu
og drepur dálitið tiltlinga — nú
ber hann nafnið Uústaf VI. Adoli',
en þá var hann af fjölda rnynda
kunnur krónprins Svia.
Sigurjón Guðjónsson þýddi.
1) FæðinKarslaður Sillanpaa.
2) finnsk tónskáld
2) porsónur lskáldsöj>u oftir Sillanpáá.