Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1973, Blaðsíða 4

Hér var
og er
Skálholts-
staður
Bagall Páls biskups.
og spurði sjálfan sig hvort
maður hefði í raun og veru
nokkurn tíma trúað orðum
sögunnar. Svo miklu er sjón
sögu ríkari. Og ógleymanleg
verður sú stund hverjum sem
lifði hana, hin mikla rigningar-
athöfn, þegar lokinu var lyft, í
viðurvist margra manna, og
vafamál hvort nokkurn tíma
hefur sést stórfenglegra
minningarmark islenzkrar sögu
en þetta hvílurúm hins glæsi-
lega Oddaverja frá gullöld
íslands. Ég ma að Barði
heitinn Guðmur sson þjóð-
skjalavörður sagö, að aldrei
hefði hann fundið eins glöggt
til þess að standa auglitis til
auglitis við söguna sjálfa, og
þeir sem þekktu hann vita að
það voru stór orð í munni slíks
sagnfræðings sem hann var.
Ekki skal ég þreyta
áheyrendur með því að lýsa
steinþró Páls biskups, sem allir
geta séð hér undir kirkju-
gólfinu. En þess skal ég geta
að varla mun vera til tígulegri
steingröf á Norðurlöndum en
einmitt þessi, höggvin í heilan
stein úr Vörðufelli af islenzkum
höndum, kannski höndum
Ámunda Árnarsonar staðar-
smiðs, en vafalítið að fyrirsögn
biskupsins sjálfs, sem víða
hafði farið og séð menningar-
hætti annarra þjóða. í kistunni
var útskorinn bagall, gerður af
óvenjulegum hagleik, og þessir
tveir hlutir, steinþróin og
bagallinn, eru einu hlutirnir,
sem varðveitzt hafa síðan um
1200 hér í Skálholti og þeir
elztu sem nú til eru úr sögu
Skálholts. Það er margra
manna mál, að á dögum Páls
biskups, um aldamótin 1 200,
hafi verið mest reisn á hinu
forna íslenzka þjóðveldi og
hvað mestur blómi í íslenzku
þjóðfélagi, og trúlega hefur
Skálholt aldrei hvorki fyrr né
síðar, verið önnur eins listmið-
stöð og einmitt í biskupstíð
hans og fyrir hans atbeina.
Steinþró Páls biskups stendur
fullkomlega og með sæmd
undir þvi að vera tákn þess
tíma. Þá er það og vafalaust,
að fundur hennar 1 954 orkaði
miklu fyrir málstað Skálholts
og þeirra manna sem fyrir hann
hafa unnið. Það er í fögru sam-
ræmi við allt það sem sá góði
forni biskup gerði og vildi gera
Skálholti til virðingarauka, að
styðja má rökum að steinþró
hans hafi átt sinn þátt í nýrri
blómgan staðarins í fjarlægri
framtíð, sem hann, með öllum
sínum lærdómi og vizku, gat
ekki órað fyrir hvernig verða
mundi.
Ég hef fjölyrt nokkuð um
steinþró Páls biskups vegna
þess að hún, ásamt hinum
fornu undirgöngum með
hellunum sem klerkdómurinn
gekk á um aldir, er skýrast
merki þess að Skálholt er sögu-
legur minjastaður, en gleymi
þó ekki að þar kemur fleira við
sögu, svo sem altarið úr kirkju
Brynjólfs biskups og predik-
unarstóllinn, sem er mikill
helgigripur meðal annars fyrir
það að af honum hefur meistari
Jón prédikaði, og sitthvað
fleira mætti telja bæði út og
inni. Athugult auga hins sögu-
fróða gests sem hingað kemur,
mun hafa sitthvað við að
dveljast. Og þeim fornu minj-
um sem til er hægt að tjalda, er
nú vel borgið, þær njóta sín.
Og eins og allar sögulegar
minjar, eiga þær að vera í
lífsins þjónustu. Vitanlega,
hverju ættu þær annars að
þjóna? Það hefur verið vilji og
ósk allra sem að þeim hafa
hlúð hér í Skálholti.
Og staðurinn sjálfur, hann
hefur einnig verið kallaður í
lífsins þjónustu á ný, hann er
ekki aðeins minnisvarði. Það
var frá upphafi ætlunin að
kirkju skyldi reisa á hinum forn-
helga grunni þar sem guðshús
hefur staðið síðan kristni hófst í
landinu og dómkirkja í sjö og
hálfa öld, minningarkirkju, og
þjóðarkirkju, í senn sóknar-
kirkju hér í Skálholtssókn og
hátíða rkirkju þar sem hinar
veglegustu kirkjulegar athafnir
og hljómleikar gætu farið fram.
Þetta tókst, fyrir hug og dug
fjölmargra góðra manna, bæði
erlendra og innlendra, sem nú
er þakkað ónafngreindum á tíu
ára afmæli hinnar nýju Skál-
holtskirkju: Árangurinn þekkja
allir sem nú eru hér í kirkjunni
og allir aðrir sem átt hafa góðar
stundir innan þessara veggja
síðastliðin tiu á'r. Það væri fróð-
legt að vita hve margir þeir eru
sem komið hafa í þessa kirkju á
hennar stuttu ævi. Það mundi
vera allhá tala. Eins væri ekki
ófróðlegt að vita hve margir
þeir eru, sem nú vildu að
landið hefði aldrei eignazt
þessa kirkju eða telja að það
hafi verið óðs manns æði að
stuðla nokkurn tíma að því að
hún risi af grunni, eins og ekki
var örgrannt um fyrir eina tíð.
Tala þeirra yrði víst ekki næsta
há.
Og ekkjufrú er þessi nýja
kirkja ekki, eins og séra Þor-
stein Sveinbjarnarson kallaði
gömlu dómkirkjuna eftir að
biskup og kennilýður voru
horfnir héðan. Skálholt er nú
prestssetur, þjónandi prestur
kirkjunnar og safnaðarins býr
nú hér á staðnum, staðar-
prestur. Skálholt er fullgilt
kirkjulegt setur, og reyndar
hefðarsetur, í umsjá þjóð-
kirkjunnar og afhent henni til
fullra umráða af stjórnvöldum
landsins, fyrir tíu árum, og er
einnig þeirra tímamóta minnzt í
dag.
Og er þá enn ótalið það sem
margir munu telja mesta
nýlendu og gefa nákvæmastar
gætur hvernig fram vindur.
Skálholt hefur endurheimt
skóla sinn. Að vísu ekki presta-
skóla eins og hinn forni Skál-
holtsskóli var, og er óþarfi að
taka slíkt fram. Það hefur aldrei
staðið til, heldur skóla sem er
nær algjör nýbreytni hér á
landi, en sækir fyrirmynd sína
að nokkru leyti til skólafyrir-
komulags sem er þrautreynt
með nágrannaþjóðum vorum.
Það verður fróðlegt á þessum
miklu skólatímum að fylgjast
með þroska þeirrar stofnunar
sem hér hefur hafið göngu
sína. Skiljanlega er of
snemmt enn um að dæma
hversu þetta skólaform gefst
hér á landi, óháð hinu al-
menna samfellda skóla-
kerfi landsins, og raunar
er sennilegast að formið sé alls
ekki til fullmótað, heldur muni
það þróast með reynslu
áranna, rétt eins og það tekur
hvern einstakling sinn tíma að
finna persónuleika sinn. En vel
virðist vera af stað farið og full
ástæða til að ætla að hinn nýi
Skálholtsskóli muni fljótlega
vaxa inn i vitund þjóðarinnar
sem stofnun, er ekki megi án
vera í menntalífi þjóðarinnar,
að sínu leyti eins og kirkjan
sjálf, Skálholtskirkja, hefur fest
rætur í huga þjóðarinnar á
þessum eina áratug sínum. Þá
ósk og von vildi ég mega láta í
Ijós nú, þegar SkáIholtsskóli er
að taka til starfa með auknum
krafti og í pýjum húsakynnum
eftir hin fyrstu spor á síðastliðn-
um vetri.
Það er nú hartnær aldar-
fjórðungur síðan Skálholts-
félagið var stofnað. Markmið
þess var frá öndverðu alhliða
endurreisn Skálholts. Á leiðinni
að þeim áfanga, þar sem vér
erum nú stödd á þessari Skál-
holtshátíð, má greina nokkur
kennileiti sem vísa til áttar um
stefnuna og framgang
ferðarinnar. Ber þar fyrst að
nefna sjálfa stofnun Skáholts-
félagsins 1 949 og hina fyrstu
Skálholtshátíð sama ár, þá
fornleifarannsóknirnar 1954
með þeirri athygli sem þá dróst
að Skálholti, níu alda
minningarhátíð biskupsstóls í
Skálholti 1956, er hornsteinn
nýju kirkjunnar var lagður,
vígsluhátíð kirkjunnar 1963,
og lokssetningu Skálholtsskóla
í fyrsta sinn árið 1972. Þeir
sem kunnugir voru hér um
slóðir áður en Skálholtsfélagið
fór að berjast fyrir endurreisn
Skálholts og bera saman við
það sem nú er í dag, efast ekki
um að hér eru mikil umskipti
orðin. Skálholt hefur vissulega
verið endurreist. En þeirri
endurreisn er ekki lokið, og
vonandi að enginn segi það,
því að það væri nálega það
sama og segja að nú væri
stöðnunin gengin i garð. Því á
aldrei að vera lokið sem þróast
I
skal jafnt og þétt til vaxandi
þroska, eins og vér vonum að
Skálholt og stofnanir þess geri.
Einhverjum kann að finnast
það hafa verið langur og tor-
sóttur vegur að komast í
þennan áfanga. Það er vitan-
lega eins og á það er litið, en
ekki sakar að minnast þess að
slíkt skiptir litlu máli þegar
fram líða stundir, eins og
dæmið um kirkjuna á Spáni
sýnir og eins og sagt er í hinum
spaklegu orðum, að um það
mun verða spurt, þegar frá
líður, hver orti en ekki hversu
lengi var að verið.
Engum sem lítur yfir Skál-
holtsstað eins og hann er á
þessari stundu með ræktun og
þeim mannvirkjum, sem þegar
eru hér, getur dulizt að þjóðin
hefureignazt nýtt höfuðból eða
endurheimt gamalt höfuðból,
ef menn vilja heldur orða það
svo, menningarsetur þar sem
enginn sneiðir hjá garði, ef
hann á þess kost að staldra við
og líta staðinn augum, hug-
tækan áfangastað af manna
höndum gjörðan, og slíkir stað-
ir eru vissulega ekki of margir á
landi voru. Hér á íslandi er
gnægð dýrlegra furðuverka frá
náttúrunnar hendi, fossar, gos-
hverir, eldfjöll og önnur stór-
merki sem guð og eldur hafa
gert, eins og Jónas hefur lýst af
mestri andagift. Af allri þessari
ofurgnægð viljum vér þó ekkert
missa. Að því skapi eru þeir
staðir fáir, sem eru stórir vegna
sögu og mannaverka. Hví
skyldum vér þá síður gera
þeirra hlut góðan en hinna
mörgu, sem drottins hönd
hefur gert? Minjavernd og
sögustaðavarzla er ekki síður
mikils verð en náttúruvernd.
Þetta tvennt ætti að haldast í
hendur og það meira en nú er,
enda náskylt, hvort tveggja er
umhirða um arfleifð vora frá
fortíð og ábyrg ráðstöfun til að
afhenda hana framtíðinni með
fullum skilum. Og sú er sann-
færing mín, að þeir menn séu
nú ekki margir, sem vildu
missa Skálholt úr svipmóti
landsins, eins og það er nú og
með því lífi sem hér grær, né
heldur skipta á þeim stað sem
nú blasir við augum vorum fyrir
þöglan minningarstað með ein-
um steini þar sem lesa mætti:
Hér var Skálholtsstaður. Á
þessari afmælishátíð er Ijúft að
færa þökk og heiður öllum
þeim mörgu, sem lagt hafa sitt
fram, stórt og smátt, jákvæðan
vilja og framtak, þrautseigju,
hugvit, snilld listar, fjármuni, til
þess að Skálholt mætti aftur
verða það sem það áður var:
allgöfugastur bær. Þeir hafa
ekki klappað neitt á stein í orða
búningi. En hugur þeirra og
verk tala orðalaust og mæla
svo: Hér var og er Skáholts-
staður.