Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1973, Blaðsíða 2
\
Steinkista Páls biskups i
Skálholti, sem fannst viS
fornleifarannsóknirnar 1954.
Herra biskup,
Góðir áheyrendur,
Frá því er sagt, að í einni
borg á Spáni hafi varðveitzt á
skjölum frá hámiðöldum svo-
hljóðandi samþykkt kenni-
manna og borgara: „Vér
skulum reisa kirkju svo stóra í
sniðum, að seinni menn haldi
að vér höfum ekki verið með
réttu ráði ."
Þetta mun vera næsta ein-
stæð bókun, og einkennileg er
hún ekki sízt fyrir það, að hinir
vísu feður ætluðu að ganga
fram af síðari tíma mönnum,
þegar þeir lögðu grunninn að
stórkrikju sinni. Því að hitt er
miklu líkara veruleikanum sjálf-
um, þegar ráðizt er í stórvirki,
að það séu samtímamennirnir,
sem láta í Ijós nokkrar efa-
semdir um andlega heilsu
frumkvöðlanna. Efunarmenn,
jafnvel úrtölumenn, láta sig
aldrei vanta og eru ævinlega til
taks, eins og samkvæmt lög-
máli, líkt og nótt fylgir degi eða
bakhllið er á hverjum peningi
og hefur reyndar sitt gildi sem
slíkt, þótt aldrei nema hún sé
bakhlið. En þegar fram líða
stundir og seinni menn fara að
dæma um verkin, kveður
býsna oft við annan tón um
þau og þá menn sem hugsuðu
þau og unnu. Kirkjan á Spáni,
sem fyrr var nefnd, komst upp
og varð eitt af stórmerkjum
fyrri tíðar, þótt að visu liði hálf
önnur öld frá því að hornsteinn
hennar var lagður þangað til
steinsmiðirnir felldu siðustu
flísina í hæstu tu'rnspíruna. Það
þótti miðaldamönnum ekki
umtalsverður byggingartimi.
Það var fullkomleiki verksins
en ekki lengd byggingar-
sögunnar, sem máli skipti.
íslenzkir miðaldamenn, sem
ekki reistu dýrlegar stein-
krikjur, en ortu hins vegar vold-
ug helgikvæði, hugsuðu á
sama veg, eins og bezt sést
í hinni fornu málfræðiritgerð,
þar sem segir svo um skáld-
skapinn: „Leiti eftir sem vand-
legast, hversu fegurst er talað,
en eigi hversu skjótt er ort, þvi
að því verður spurt, hver kvað,
þá er frá líður, en eigi hversu
lengi var að verið."
Kirkjan mikla stendur enn og
laðar til sin fjölda manns víðs
vegar að. Enginn segir að
byggingarherrarnir hafi ekki
verið með öllum mjalla, en því
meira er lofuð snilld hinna
fornu meistara og stórhug-
ur þeirra forvígismanna, sem
fengu þeim þetta göfuga við-
nám krafta sinna. Og
þessi dæmisaga um kirkj-
una á Spáni er engin
undantekning, heldur miklu
fremur regla. Hin miklu
mannaverk, stórmerkin sem
gnæfa upp úr mistri og oft
nafnleysi fyrri menningar-
skeiða, vekja undrun og
aðdáun á snilld þeirra handa,
sem að hafa unnið, og lotningu
fyrir hugsjónaaflinu sem að
baki liggur. Hins vegar er það
þá með öllu gleymt, sem þó
mun jafnan verið hafa, að ekki
skorti samtímaraddir, sem
sögðu að meir væri unnið „af
stórmennsku en fullri forsjá",
eins og látið var að liggja þegar
Klængur biskup reisti sína
miklu dómkirkjti hér í Skálholti,
þá sem vígð var árið 1 1 53 (eða
skömmu þar á eftir). En hann
fór sínu fram, dómkirkjan varð
fegurst guðshús á íslandi
langar stundir, en yfir það
fyrndist von bráðar að ýmsir
höfðu hrist höfuðið nokkuð
svo.
Hvers vegna þessi gamla
saga um dómkirkjuna á Spáni
og allar þessar hugleiðingar á
Skálholtshátíð 1973, á tíu ára
vígsluafmæli Skálholtskirkju?
Það mun þó ekki vera ætlunin
að líkja þessari kirkju, þótt góð
sé, við hinar frægu dómkirkjur
miðalda úti í löndunum? Að
vísu ekki, enda væri slíkur
samanburður tilgangslaus. En
það rifjast upp I dag, að þegar
farið var að tala um endurreisn
Skálholts fyrir tveimur til þrem-
ur áratugum, voru síður en svo
allir á einu máli um hverfram-
tíð staðarins skyldi verða. Til
voru þeir sem töldu mjög mis-
ráðið að hafast nokkuð sérstakt
að hér í Skálholti, sízt af öllu
neitt sem miðaði að því að
kveðja staðinn til nýrrar
þjónustu við samfélagið, við
þjóðlífið. Menn sögðu: Skálholt
lauk sögu sinni sem
'menningarmiðstöð um alda-
mótin 1800, í sögulegu sam-
ræmi við þróun mála í þessu
þjóðfélagi. Það er nú aðeins
bóndabær, einn meðal margra
og það fer staðnum vel eins og
málum er komið. Það er ekki
annað en rómantík eða þá
hégómaskapur að hugsa sér að
blása nýju lífi í slíkan stað,
eingöngu vegna fyrri alda sögu
hans, sem er fyrir löngu á enda
kljáð. beir^sögðu: Við skulum
sjá til þess að ætíð sé gengið
vel og þokkalega um þennan
stað eins og vera ber á góðri
jörð, en græða fallega grasi
vaxna grund yfirstæði biskups-
seturs og dómkirkju fyrri tíðar
og reisa þar einn stein,
minningarstein, með svofelldri
áletrun: Hér var Skálholts-
staður. Það er táknrænt, hrein-
legt og ódýrt.
Ég segi ekki frá þessu nein-
um manni til hnjóðs, enda
fannst mér og finnst enn þessi
hugmynd ekki fráleit eða
hneykslanleg. Mismunandi
sjónarmið hafa ýmislegt til síns
máls, þótt aðeins eitt hljóti að
lokum að verða ofan á. Það er
hverju orði sannara, að hinni
miklu og löngu sögu biskups-
stóls hér í Skálholti lauk við
andlát Hannesar biskups Finns-
sonar árið 1 796. Síðastur
manna var hann lagður til
hvíldar í hinni gömlu dómkirkju
sem Brynjólfur biskup lét
byggja, en suður í Reykjavík
var ný dómkirkja risin af grunni
og til hennar var þá þegar búið
aðflytja ýmsa helgigripi hinnar
fornu Skálholtsdómkirkju. Og
uppi á Hesti í Borgarfirði sat
gamall prestur, séra Þorsteinn
Sveinbjarnarson, og orti kvæði,
sem heitir Afsalsbréf ekkjufrúr
Skálholtskirkju til dóttur sinnar
dómkirkjunnar í Reykjavík. Þar
rekur prestur raunir hinnar
gömlu kirkju, í orðastað henn-
ar, en ber um leið fram heilla-
óskir til hinnar nýju, sem við
arfinum á að taka á nýjum
stað. Kvæðið byrjar þannig:
Autt er seggja sæti
sanna má ég það;
margan minna grætir
mein í ýmsan stað
helduren manna missirinn
eg sem reyndi ár og síð
aldur langan minn.
En ekkjufrú Skálholtskirkja
þurfti ekki að kvíða löngum
ekkjudómi. Hún var ekki
aðeins ein og yfirgefin, heldur
einnig sjálf komin að fótum
fram. Fimm árum eftir lát
Hannesar biskups og eftir að
kirkjan hafði verið svipt dóm-
kirkjutign, afsagði sóknar-
prestur hér að flytja lengur tíðir
í hinni „eldgömlu Skálholts-
dómkirkju", eins og hann
komst að orði, af því að það
þótti orðið mannhætta að koma
inn í hana. Og árið eftir eða
1802 var hún svo með
biskupsleyfi rifin og lítil kirkja
byggð úr viðunum, þeim sem
ófúnir voru. Um þetta kvað
Eiríkur gamli á Reykjum á
Skeiðum á þessa lund:
Átján hundruð tvö ár töldu,
timburkirkju felldu á kné,
Langajökulsvorið völdu,
að vinna slíkt í Skálholte.
Þá var skeiðið á enda runnið,
og mátti með sanni segja eins
og i kvæði séra Þorsteins: Autt
er seggja sæti.
Þegar dómkirkjan var horfin
var undra fátt á þessum stað
sem minnti á fyrri tíma reisn og
miklu sögu. Það er fróðlegt að
sjá, að Hólastaður í Hjaltadal
varð aldrei viðlíka lágt lagður
og Skálholt, og það var vafa-
laust steinkirkjan sjálf, sem
kom í veg fyrir það, og svo hitt
að prestur sat staðinn langt
fram á 1 9. öld. Hér var aðeins
bóndabær, ekki miklu stærri
eða betur í sveit settur en
©