Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1973, Blaðsíða 3

Skálholtsstaður eins og hann er nú.
gengur og gerist. Það var eins
og ekkert hefði gerzt hér frem-
ur en títt er á bæjum. Hér hafði
verið settur punktur og greina-
skil, og það var einmitt þetta
sem menn höfðu í huga þegar
þeir nefndu að minjaleysið
sjálft væri ákjósanlegasti
minnisvarði þessa sögustaðar,
og svo mótsagnakennt sem
slíkt kann að virðast. En- til-
hæfulaust er það ekki með öllu.
V!ða í löndum eru fornfrægir
sögustaðir þar sem mikil tíðindi
hafa gerzt, þar sem nú ríkir
þögn og auðn, eins og í ár-
daga. Þetta er á sinn hátt
áhrifaríkt. í eyði og þögn getur
orðið undarlega hljóðbært frá
þeim miklu atburðum, sem
gerzt hafa á fornum tíma.
Þessu hafa skáld oft lýst með
orðum sem þeim eru lagin. Og
þetta hafa margir þótzt finna á
Þingvöllum, svo að dæmi sé
tekið úr okkar landi. Þar eru
minjar að því skapi litlar sem
sagan er mikil. Þetta finna
menn í Tara á írlandi, þar sem
var tignarstaður hákon-
unganna um aldir, án þess nú
sjái þess nokkur merki. Og
svona mætti lengi telja.
En það átti ekki svo að fara
að Skálholt yrði eins konar
eyðistaður, hvorki á þann veg
sem þeir vildu sem ekki virtust
mega til þess hugsa að eitt eða
neitt yrði gert staðnum til
sæmdar eða prýði, né á þann
hátt sem ég áður lýsti, að hann
yrði þögull minningarstaður
sögunnar. Það varð ofan á,
fyrir þrautseigja baráttu hug-
sjónamanna, að þennan stað
skyldi reisa úr lægingu, svo að
hann mætti aftur standa undir
því tignarnafni sem honum er
gefið í Hungurvöku: a II-
göfugastur bær á öllu íslandi.
Rekja mætti nokkra sérstaka
þætti þessarar endurreisnar,
sem allir myndu þó eina heild.
Hið fyrsta og sjálfsagðasta var
að rækta landið svo sem bezt
mætti verða og byggja bæinn
og leiða heim á staðinn kalt og
heitt vatn, sem hvort tveggja er
til í Skálholtslandi, þótt fyrri
alda menn hefðu ekki tök á að
nýta sér það vegna verklegra
vandkvæða. Þessu hefur öllu
verið komið í verk. Það er
fagurt og búsældarlegt nú að
líta yfir Skálholtsland svo sem
vera ber, enda væri ónýtt verk
að hugsa um aðra reisn og
virðingu staðarins, ef þetta
fr.umskilyrði væri vanrækt. Hin
miklu mannaverk miðalda, sem
ég hef vikið að, áttu sína ömur-
legu skuggahlið, örbirgð og
kúgun fólksins, sem kringum
þau bjó og var látið þræla við
að reisa þau án þess að eiga
sjálft málungi matar. Nútíma-
menn kaupa ekki dýrlegar hall-
ir eða kirkjur svo blóðugu
verði. Umgjörð Skálholts
verður að vera velmegun
sveitanna hér í kring. Annars
kvæði við hjáróma streng.
Utlendum mönnum, sem ekki
eru vanir hinu víðáttumikla og
opna og nakta landi voru,
getur fundizt einkennilegt að
sjá hina nýju Skálholtskirkju
næstum því úti á víðavangi, á
berangri. Eg man það fyrir tíu
árum þegar kirkjan var vígð og
hingað komu margir ágætir
erlendir menn, sem sumir
höfðu gefið stórgjafir til
kirkjunnar án þess nokkurn
tfma að hafa komið hingað til
lands, þá sagði einn slikur
danskur velgerðarmaður við
mig: Mikið varð ég undrandi
þegarég sá kirkjuna standa hér
á þessum eyðihól. Það er mjög
skiljanlegt að þannig geti
manni farið sem kemur úr
þröngbýlu landi þar sem stór-
vaxinn trjágróður og alls konar
mannaverk setja allan svip á
umhverfi. En oss heimamönn-
um kemur þetta á annan hátt
fyrir sjónir og finnst þá vel gert
við umhverfi hins virðulegasta
húss, ef þar eru viðir og vel
ræktaðir grasi vaxnir vellir. Víð-
áttan og hin opna sýn er nú
einu sinni sérkenni þessa
lands.
Annar sjálfsagður þáttur
endurreisnarstarfsins var að
leggja fulla rækt við þær sögu-
legu minjar sem hér eru, þótt
ekki séu ýkja maixjar eða
kannski ekki sizt vegna þess.
Enn fremur að draga fram í
dagsljósið fleiri minjar fyrri
tíðar og kanna staðinn með
rannsóknum. Til að fullnægja
þessu sjónarmiði voru gerðar
umgangsmiklar fornleifa-
rannsóknir hér í grunni hinnar
fornu dómkirkju sumarið
1954. Formaður Skálholts-
félagsins, dr. Sigurbjörn
Einarsson, nú biskup, sagði í
ávarpi 27. júlí 1952: „Skál-
holtsfélagið hefur frá upphafi
talið það með meginverkefnum
sínum að reyna að sjá til þess
að heima i Skálholti sé ekkert
hreyft, hvorki þúfa né steinn,
án þess að færir menn fari þar
um augum og höndum og at-
hugi, hvað undir hylst. Sízt af
öllu mátti það koma fyrir, að
neinu væri raskað í grunni
dómkirkjunnar án visindalegs
eftirlits og leiðbeiningar." Þetta
var hárrétt sjónarmið og gott til
þess að vita, að þessi stefna
var mörkuð þegar í upphafi. Sú
var von manna, að fram
mundu koma við rannsóknirnar
í Skálholti 1954 einhver þau
söguleg teikn, einkum í grunni
kirkjunnar, sem kynnu að
varpa nýju Ijósi á tiltekin atriði i
sögu staðar og dómkirkju. Það
er augljóst, að uppgröfturinn
varð mjög til að efla áhuga,
landsmanna á staðnum og for-
tíð hans og framtíð. Og fróð-
leikurinn um miðaldakirkjurnar
er mjög mikils verður eins og
fram mun að lokum koma, þótt
enn sé því miður ekki búið að
gefa út fullnaðarskýrslur um
þessar umfangsmestu forn-
leifarannsóknir sem gerðar
hafa verið á íslandi. En sú
stund kemur, þótt þegar sé
helzt til langt um liðið.
Mér finnst ekki að hér sé
stund í dag til þess að dvelja
lengi við þessar rannsóknir eða
rekja það sem þar kom í Ijós,
þótt ég feginn vildi, þar sem ég
átti sjálfur allmikinn þátt í
þessum rannsóknum og hef
ekki sleppt þeim úr huga mér
þessa nær tvo áratugi, sem
liðnir eru síðan. En þó vil ég
ekki láta hjá liða að minnast á
hina miklu steinkistu, sem í
hafði verið grafinn Páll biskup
Jónsson. Einhverra hluta
vegna finnst mér að þessi tigu-
legi miðaldagripur hafi ekki
hlotið það rúm í huga manna,
sem hann verðskuldar, jafnvel
þótt vel sé áð honum búið hér i
undirhvelfingu þessarar kirkju.
Þetta er nefnilega eitt áhrifa-
mesta sögulegt tákn sem til er
hér á landi og ætti að vera í
álíka miklum hávegum haft og
Valþjófsstaðahurðin eða fagur-
lega lýst skinnhandrit, ef mæli-
kvarðar vorir á forn menningar-
verðmæti væru óskekktir.
Til mín kemur nær tveggja
áratuga minning. Við vissum
það allir sem hér vorum að
rannsóknir á því fagra sólar-
sumri 1954, að í sögu Páls
biskups Jónssonar standa þessi
orð: „Hann lét og steinþró út-
höggva ágæta haglega, þá er
hann var í lagður eftir andlát
sitt." Þessi orð voru skrifuð af
nákunnugum manni fyrir meira
en hálfri áttundu öld, áreiðan-
lega hér I Skálholti En hver
þorði að trúa því að þetta forna
hagleiksverk, sem á nafn er
nefnt í sögunni, væri hér enn
heilt og sem óskemmt rétt
undir grasrótinni í Skálholts-
kirkjugarði? Páll biskup
andaðist árið 1211, eitt mesta
glæsimenni í biskupa tölu að
því er ráðið verður af sögu
hans. Sagan lýsir honum með
miklum raunveruleikablæ og
öllu lífinu hér i Skálholti á hans
dögum. Það virðist engin
ástæða til að rengja þá frásögn
að hann hefði verið jarðaður í
úthöggvinni steinþró. Stein-
grafir af ýmsu tagi voru mönn-
um á tilteknu skeiði miðalda
hugþekkir hvílureitir, enda
hafði sjálfur frelsarinn verið
lagður í steingröf. En þegar svo
einn góðan veðurdag hin mikla
steinkista skaut horni upp úr
moldinni hér í garðinum, varð
maður engu að slður undrandi
Framhald á næstu síðu
®