Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 12

lendu sögumar hafa yfirleitt
otrðið fyrir eins konar ritskoð-
un af hálfu þess, sem búið hef-
ur bókina til prentunar, meðal
annars vegna þess að ævintýr-
in útlendu hafa gjaman verið
hugsuð sem barnasögur, en is-
lenzku sögumar eru miklu hisp
urslausari.
Ef landslag aevintýranna er
athugað, greinir það helzt frá
íslenzku landslagi, að í ævin-
týrunum etr oft talað um skóga
Að öðru leyti, og í öðrum sög-
um, er landslag íslenzkt. Gam-
an er að athuga málverk og
teikningar, sem íslenzki lista-
maðurinn Ásgrímur Jónsson
hefur gert út af íslenzkum
sögnum og ævintýrum: Hvar-
vetna getur þar að líta is-
lenzkt landslag. Orð lista-
mannsins sjálfs em fyrir því
að tröll og vættir mynda hans
hafi hiotið andlitsfall fólks,
sem hann þekkti frá æsku
sinni. Og vitaskuld hefur þjóð-
félag þessara íslenzku sagna
fengið mót hins íslenzka þjóð-
félags síðari alda, einkum sagn-
irnar. Eru þær hreint og beint
meðai hinna merkustu vitna um
þjóðfélag og hugsunarhátt ís-
lendinga á síðari öldum.
Ævintýrin eru blandaðri, hafa
meira frá fornaldarsögum og
riddarasögum, og vitaskuld
sitthvað erlent, eins og fyrr
var getið um veiðar manna í
skógum, og annað þvílíkt.
E f til vill er höfundi þess-
arar ritgerðar leyfilegt að láta
1 Ijós, að hann hefur oft harm-
að, að ekki hafi meira verið
geirt að rannsókn íslenzkra æv
intýra; vonast hann til, að eng-
inn taki þessi orð svo sem i
þeim sé broddur til annara
manna, því að engum hefði
staðið nær að vinna þar að en
einmitt honum. En nógar ástæð-
ur hafa valdið því, að ég hef
unnið að því verki minna en ég
vildi. Óefað má fullyrða, að ís-
lenzk ævintýri eru mótuð af
norðurhjaxanum. Á hinu er mér
grunur, að þar gæti meira
fornra gerða ævintýranna en
sannað hefur verið ennþá. Það
væri mér mikil ánægja, ef ég
ætti eftir að sjá slíkar rann-
sóknir, áður en ég fer til
landsins „sem enginn kemur
aftur frá“.
Þegar ég lít á bók Jóns
Árnasonar, og reyni að horfa
úr fjarska, blasa þar fyrir aug-
um minum frásagnir, gæddar
einkennilegum þrótti, sem ef til
vill má kalla dramatiskan. Á
annari hverri síðu er lesand-
inn gagntekinn af þessu. En
ekki síður er hitt, hve efnið
virðist ákaflega fjölbreytilegt.
Þar er harðýðgi, tröllsbragur
hellisbúa, myrkur drauga-
sagna — en annað veifið
indælar álfasögur og útilegu-
manna, þar sem mjúk tilfinn-
ingasemi litar sögumar. Þann-
ig vantar þá hvorki myrkrið
né vomæturbirtuna, hvorki
vetrarofsann né milda dögg,
sem feiiur í dali. Ef til vill er
þessi fjölbreytni eitt af því,
sem mestan svip setur á ís-
lenzkar þjóðsögur.
Ég vona, að góðfús lesandi
leyfi mér að víkja aftur að orð-
um listamannsins Ásgríms Jóns
sonar um islenzku þjóðsögurn-
ar. Fyrir huga hans og margra
annara fela þær í sér för fs-
lendinga heim til sín, könnun
þeirra á þeim eðlisþáttum, sem
þeim finnst eiga sér dýpstar
rætur í sjálfum þeim, í þjóð
þeirra. Þeim er tamt að líta á
„Þjóðsögur" Jóns Ámasonar
sem gullhús sitt. Eða þá upp-
sprettu runna upp úr djúpi
þjóðarsálarinnar og veitandi
þjóðinni án afláts lífsins vatn.
Meðan Jón Árnason var að
vinna að öðru bindi bókar
sinnar, bættist honum sí og æ
nýtt efni, svo að mjög fjarri
fór þvi, að allt væri þurausið,
þegar prentun síðara bindis
var lokið. En nú hneigðist hug
ur hans að því að gera ein-
hver skil á öðrum greinum is-
lenzkra þjóðfræða. Að vísu
entist honum ekki aldur til að
ganga frá' öðru en einu bindi,
„fslenzkum gátum“. Þá tók
frændi hans, Ólafur Davíðs-
son við því efni, sem hann
hótfði saman dregið um önnur
efni íslenzks þjóðkveðskapar,
svo og íslenzka vikivaka og
skemmtanir, og jók hann miklu
við og gaf út þrjú bindi um
þessi efni, svo sem fyrr var
Það, sem ekki hafði verið
prentað í „Þjóðsögiuan“ Jóns af
þjóðsögnum og ævintýmm, var
vel geymt eftir daga Jóns í
bókasafni því, sem hann hafði
veitt forstöðu af mikilli sam-
vizkusemi. Allmikið sóttu aðrir
þjóðsagnaútgefendur í handrit
Jóns, og má þar til nefna „Þjóð
sögur og munnmæli", sem Jón
Þorkelsson gaf út 1899. Þá sótti
og Ólafur Davíðsson mikið í
handrit Jóns, einkum í söfnun-
um, sem út komu 1935—39 og
1945. Auk þess komu aftur og
aftur uppprentanir úr bók Jóns,
vanalega þannig, að hver
flokkur eða fáeinar sögur
vom teknar sér. Á árunum
1925—39 gaf Hið íslenzka
bókmenntafélag út bók Jóns
alla á nýjan leik, og var sú
útgáfa ljósprentuð eftir hinni
fyrri; fylgdi þar skrá yfir
mannanöfn eftir Guðna Jóns-
son og skrá yfir sagnaminni
(o.fl.), eftir höfund þessarar
greinar. Fyrsta útgáfan hafði
mjög snemma verið lesin upp
til agna, en önnur útgáfa seld-
ist líka mjög fljótt upp Stór-
huga menn vildu ekki láta við
svo búið standa, og var nú gef-
ið út allt safn Jóns Ártnason-
ar af islenzkum þjóðsögum,
bæði það, sem prentað hafði
verið í I. — II. bindi, í Leip-
zig 1862 og 1864, og hitt,
sem Jón lét eftir sig í hand-
ritum. Tveir ungir íslenzkir
fræðimenn önnuðust útgáfuna,
Ámi Böðvarsson og Bjami
Vilhjálmsson, en kostað var
verkið af Bókaútgáfunni Þjóð-
sögu. Tvö fyrstu bindin komu
út árið 1954. Var þar tekið allt
efni fyrstu útgáfunnar, en þó
þarniig, að sett voru inn í text-
ann frumrit allra sagna eða
annars, sem frumrit var til af,
og ar með þessu komizt eins
nænri munnlegri frásögn sagn-
anna og unnt var. Efnið
úr handritum Jóns, þeim sem
hiann hiafði ekki iátið pneinta,
birtist í þremur næstu bindum
bókarinnar á árunum 1855—58.
í öllum þessum bindum er gerð
grein fyrir, hvar í handritum
efnið er að finna, og auk þess
vitnað til fyrstu útgáfunnar. 6.
bindi bókarinnar kom út árið
1961. Er þar í margvísilieguir
merkur fróðleikur; þar á með-
al prentun á gömlum foirmála
og eftirmála, sem Jón ritaði,
fróðleikur um heimildarmenn
og slíkt. Mikils virði eru nafna
skrá, atriðaskrá (þar sem
nokkuð var unnt að styðjast
við fyrmefnda skrá Einars Ól.
Sveinssonar) um sagnaminni —
hér fylgir og skrá sagnaminna
á ensku, — og loks hefur Dr.
Bo Almqvist gert skrá yfir til-
brigði ævintýra og visað um
það til Verzeichnis islándisch-
er Marchenvarianten (FFC
83).
Hefur Jóni Árnasyni með
þessu verið reistur sá bauta-
steinn, sem hann verðskuldaði,
og er hæfilegt og gott að minn-
ast alls þessa á því ári, þegar
liðin er hálf önnur öld frá fæð-
ingu hans. En fyrir vísinda-
menn, sem hug hafa á íslenzk-
um þjóðsögum, er hér skapað
ómetanlegt tæki til að öðlast
þekkingu á þeim.
1) Sjá E.Ó.S.: Um íisfl. þjóðsög-
ur, Reykjavík 1940, bls. 117.
2) Hún <ir pr. í Noirðna 1859 nr.
13—14 (undir nafni Jóns
Botrgfirðings), aukin i ís-
leniddinigi II 1861, nr. 12 oig
knkis í J.Á. I xxix.
3) Til að ákveða, hvað komið
er frá Magnúisd í „Þjóðtsög-
unum“, verður að leggja til
grundvallar orð Jóns í for-
mála hans í JÁ2 II 715 (en
ekki orð Guðbrands Vigfús
sonar í formálanum JÁ I
xxvii), þ.e. að við allflestar
aif sögium frá honium sé famga
mark hans, sjá JÁ2 II 632,
og má þó sjá á neðanmáls-
greinininá, að á eimruon eða
fleiri stöðum hefur gleymzt
að setja það við sögurnar.
Þá ætla ég, þar sem stendur
„almenm sögn í Bomgartfirði11
e.þ.h., sé athugavert, hvort
það sé ekki frá Magnúsi, en
himis vegar þýðir „borfirzk
sögn“ annað samkvæmt
minnisgrein Jóns JÁ2 II 718-
19.
4) Um ævi Magnúsar Gríins-
sonar er stuðzt við formál-
ann í Úrvalsritum hans. Rv.
1926, um Jón við ævisöguna
í Andvara XVII, formála
G.V. að „Þjóðsögunum" og
formála Jóns sjálfs (JÁ2 II
709 o.áfr.), sjálfsævisögu-
brot Jóns í Lbs. 2087, 4to,
og máikálð ai bréiflum frá Jóná
Ároasyni og til hans, og er
úrval þeinra gefið út af
Finni Sigmundssyni: Úr fór
um JómE Ármaisioiniar I—II,
Reykjavík, 1950—51.
5) Sjá grein Ólafs Davíðsson-
ar í Sunnanfara V nr. 8.
6) Ný félagsrit XX 193—4.
Smásagan
Fraimih. aí blis. 5
sig á miHti borðamma og dró á
eftir sér stóra ryksugu.
Kellimigin fór yfir allam sal-
irnn horm úr hormi og bar digra
sfllömigiu að ölliu ruisli, himum
óstýrilátu baumurn sem skropp-
ið höfðiu óvart undan gaffli,
nok'krum tölum, pláisitri með
áfösitu hári í limimu, sam.
anvöðluðium aðgöngumiðum,
stuibbum, smápeningum, sokka-
böndurn ásamrt himiu viðkvæma
ryki. Og það sem gömul fjar-
sýn auigu hennar skoðúðu vera
uppanúmia seirvéttu, var ein-
hvers konar hvítleit postulíns-
skeifa, sem gat vel eins verið
mannlaus tanngarðlur undir
einu borðanna og fór með brot
hljóði og skel'lum upp í ryk-
suguna eirns og flestar smáa-gn-
ir og annað bjakk á góilfi stað-
arins.
Ræsitingarbellim'gin lét sem
hún sæi ekki hljóðfæraleikar-
anm, bað hann ekki einu sd-nmi
að færa sig aðeims. Hún fór
hjá borði hams ám þess að virða
þenman einmana sk-ammtikraift
viðliits lifkt oig hann væri rót-
gróimin hliu'tur á þessum stað þar
sem ha-nn sat með hönd undir
kimn svo að iauist holdið á and-
liti hans lagðist í fel'liniga-r sem
þjönmuðú að auiganu en hitt
var opið og þráaðist á móti
lö'gmálinu að lokast.
Hanm sat einn í þ-essum stória
sal með tómt glas fyrir framan
sig og hal’laði undir flatt, ljós-
ið félil á gráa sikán á vaniga eft-
ir þor-naða raKsápu og þan.nig
h-or-fði hann gegn.um gamlian súr
an reykinn yfir að auðú vinnu-
plássinu ei-ne og það væri löng-
un í svipnum að vera nú ekki
að spila þetta kvöld og sjá
stórar ástir dansa sama-n horfa
á Lady Milla og Jacikie Brown
dansa krkniínaltangó í reykjar-
svæiu og flöktandi líjós-i eins
og í giaim'la daiga.
En þessa stuindima gat hann
ekki vonazt eftir öðruim félags-
sikap en þeim sem honum kynni
að áskotnast gratis í brenni-
víni; hinum smávöxnu dýrum
og teygjanlegum andlitum sem
hurfu þögul í veggi.
Og hann vissi og várð að ná
í samvinnuþýða-n ekil og láta
aka um hljóðlátar götur un-dir
morgun umz dagur ryn-ni.
Þá ba-uð atvimna-n honuim að
fara að sofa o-g sofa þarngað til
han.n byrjaði að spila aðra
kvöldstumd.
Þá sömu.
30 — 9 ’67
Á. L.
Svipmynd
Fraimih. ai bis. 10
það rynmi upp fyrir mér, að
ég hefði látið ga.bbast.
Sjálfur barðist Vonnegut í
heknsstyrjöldinni síðari, og
þaðam sækir hann efniviðinn í
nýjuetu bó.k sína „Slaughter-
house-Five, Or t'he Oh-ildren’s
Crusade“ sem mætti kanmski
þýða „Sláturhús-fimim, eða
Krossferð bamanna." Vonne
gut segist hafa verið tuttugu
ár að reyna að koma formi á
reynslu sína í styrjöldinmi, og
í þessari bók fjailar hamn um
eyðil'eggi-raguna á Dresden, þeg
ar lofther bandamanna skildi
borgina eftir í rústum. Vonne-
gut var þá stríðsfanigi í Dres-
den, hafður í haldi í djúpum
kjallara og sakaði því ekki, en
sjónin sem við honum blasti,
þegar han-n kom upp, heflur leit-
að á hug hans æ síða-n: tug-
þúsundir óbreyttra þýzkra
borgara lágu sam hráviði á göt
um og torgum, dánir eða í sér-
um. Æ síðan hefur Vonnegut
verið að leita réttlætingar
þessara atburða, en enga fund
ið. Svo sem bókartitiilinn ge-f-
Uir til ky.nna, tengir hanm þenm-
an atíburð uppreisn æskulýðls-
ins á þessum tuig aldar, og
kernst að þeirri niðúrstöðu, að
byl'tin-gar, styrjaldir, og kross-
ferðir, séu ekki ann-að em rétt-
læting mannl’egrar gr-immdar,
og að versta ofbeldið sé ætíð
framið undi-r góðu yfirsikimi.
Og vamd-amálim eru e-k'ki fólg-
in í meinu kerfi eða stofnun-
uim, he-ldur í einstaklingnum
sjáJfum.
Von-negut sjálfur telur bók
sina misiheppnaða. En gagnrýn-
andinm Robert Sdholes er á
annarri skoðu.n. „Þetta er bók,
sem við þurfum a-ð lesa oftar
en einu sinni“, segir h-ann í
ritdómi. „Hún er gædd sömu
verðlieikum og fyrri bækur
Von-ne'guts. Hún er fyndin, full
samúðar og vizku. Skopskyn
Vonmeguts . . .dregur athygl-
ina e-kki frá hönmungunum, sem
hann lýsiir, en það styrki-r okk
ur og gerir okkur kileift að horf
ast í auigu við þær.‘-‘ „Kurt
Vonn'egut er san-nu-r listamað-
ur“, segir ha-nn að lokmrn.
Útgefandlí Hif. Árvakur, Reykjavlk.
Framkv.stJ.: Haraklur Svelnsson.
Hitstjórar: Slguröur BJarnascn frá Vigur.
JVIatthias Johunnessen.
Eyjóííur Konráfi Jónsi’on,
Jtitstj.fltr.r Gísli Sigur&>?on.
Auglýsingar: Árni Garfinr Krijtinsron.
Ritstjóm: Afiaistiacti 6. Sími ICjICJ.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. nióvem/ber 1969