Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 9

«n«a" nytu llstamenn engrar
atvinnuverndar, og sagðist
hafa orðið að flýja Danmörku
vegna þess að danskir ritdóm-
airar væru sér óvinveittir.
Kamban flutti fyrirlestur í
danska útvarpið um þegn-
skylduvinnuna þýzku. Hann
hafði alltaf verið fyligjandi
þegnskylduvinnu, eins og fram
kemur í sögu hans 30. kynslóð-
inni, og benti nú á að huig-
myndin væri íslenzk, og að
hún hefði verið ágætlega fram-
fevæmd í Þýzkalandi. Fyrir-
lesturinn var birtur í
Berlingske Aftenavis. Hann
styrkti að nýju þann grun
manna, að Kamban væri naz-
isti.
En á árunum fyrir stríð, og
fyrstu stríðsárin var efeki tal-
ið eins saknæmt að veira naz-
isti og síðar varð. Og nú komu
fjárhagslega örðug ár fyrir
Kamban. Hann hafði áður haft
tekjur af bókum sínum frá mörg
um löndum, en nú tók fyrir
alla slíka möguleika, og tekj-
ur hans í Danmörku, og hin
íslenzku skáldalaun, hrukku
ekki til fyrir þörfum hans.
Hann reyndi að fá samvinnu
við dönsk filmfélög, og stöðu
hjá konunglega leikhúsinu, en
hvorugt tókst. Stjóm konung-
lega leikhússins, og ýmsir leik-
arar þess, vildu fá hann aftur
að leikhúsinu, og það var
munnlega afráðið við forstjór-
ann, eða svo skildist Kamban.
En á síðustu stundu tilkynnti
fonstjórinn lionum, að því mið-
ur gæti ekki orðið af þessari
ráðningu — og því miður gæti
hann ekki skýrt frá ástæðunni.
Annað hvort hef ég verið rægð-
ur fyrir nazisma, sagði
Kamban, eða ástæðan er sú, að
íslendingar ætla að slíta sam-
bandinu við Danmörku. Hann
fór á fund Staunings, og spurði
hvort hann vildi beita áhrif-
sínum, en fékk m.a. það svar,
að ísland væri í þann veginn
að skilja við Danmörku.
Kamban skrifaði nú ís-
lenzku stjórninni, vorið 1943,
skýrði frá högum sínum og
spurði hvort hún gæti veitt sér
sitöðu í bifli, t.d. í senidináðinu
í Svíþjóð eða Danmörku. Með
ítrekuðum eftirgangsmunum var
hann virtur neitandi svars, sjö
mánuðum síðar.
Þá var ekki framar í önnur
hús að venda en til Þjóðverja.
Hann sneri sér til vina sinna í
Berlín, og fyrir þeii'ra milli-
göngu var honum boðið að setja
á svið sjónieiik Bjömsoms
Landafræffi og ást, á borgara-
leikhúsinu í Königsberg. Um
sömu mundir hóf hann samn-
inga við einn af frægustu film-
stjórum Þýzkalands, sem vildi
fá hann til þess að gera filmu
úr einum af sjónleikjum hans.
Kamban fór aftur til Þýzka-
lands, til frekara viðtals um
þessa hugmynd, en af fram-
kvæmd varð ekkert, því að nú
komu þeir tímar, að þýzk
filmframleiðsla fór þverrandi
með hverjum mánuði, unz hún
hsetti með öfflu, eftir að ioft-
árásir hötfðu eyðiiagt vinniu-
stöðvair hemniar. Nú meiga menn
elklki, af því sem að framam
sagiir, állyfeta að Kambiain hafi
eragu ö'ðru mætt en fá-
l'æti eða óvimsemid í Dan-
mörku, eftir að hann fluttist
þangað aftur. Hann var þvert
á móti mikilsmetinn rithöfund-
ur og leikhúsmaður, eins og áð
ur segir, og átti þar marga að-
dáendur og vini. Hann fékk
skáldalaun á fjárlögum Dana.
Koraunigliega ieikihúsið léik þrjá
sjónflie'iiki eftir hainin, hinn síð-
asta, Grandezza, 1941. Og stjóirn
dansk-íslenzka sáttmálasjóðs-
ins lét emgan róg um hann á
sig bíta og veitti honum 1942 og
1943 styrk, sem hann munaði
um, til þess að þýða á dönsku
íslenzk úrvalsljóð, sem út komu
1944 (Hvide Falke). Ekkert af
Hafnarblöðunum minntist á
bókina, vafalaust vegna þess
að nú þóttust allir vita að
Kamban vaeri nazisti.
Eftir ferðir hans til Þýzka-
lands á stríðsárunum voru hon-
um öll sund lokuð í Danmörku.
V.
Eftir dauða Kambans hafa
málgefnatr konur í pensjónatinu
þar sem hann bjó haft frá
mikfliu og möxigiu að isieigja. Grun
samlegir þýzkir menn spurðu
eftir honum í síma og heim-
sóttu hann iðulega. Þessir
grunsamlegu menn voru ég og
aðrir ísletndingar, sem spurðu
eftir honum með ískyggilega út-
lendum málhreim. Sumar hafa
séð ofsjónir, líkt og þegar
fólk á galdrabrennuöldinni sá
djöfulinn ljóslifandi leika
lausum hala kringum híbýli
sín. Ein kona sá dóttur
Kaimbainis dagliega ganiga Ijóisum
logum um húsið í nazistaúní-
formi. Síbil Kamban hefur
aldrei í nei'nn slíkan einkenn-
isbúning komið, né borið nein
pólitásk einkenni á klæðum sín-
um. En hún áittá græraa kiápu,
hálfsíða, með belti, hneppta
upp í hálsmál, minnir mig, eitt-
hvað frábrugðma venjulegum
kvarafatnaði — og af þeinri flík
hefur hreinhjörtuðu fólki stað-
ið stuggur,
Til Danmerkur bárust síðasta
árið ýmsar hryllilegar söguir af
hefraduim gegin þeim, siem hötfðu
haft samvinnu við Þjóðverja í
þeim löndum, sem þeir nú
höfðu verið hraktir úr, Grikk-
lanidi, Prakklainidi o.'S.frv. Við
Kamban áttum sturadum tall um
það, hvað verða mundi í Dan-
mörku, þegar landið yrði aftur
frj'álst. Haran siagðd að sér bæmi
ekki á óvart þó að til stæði að
yfirheyra sig, eftir allan þenn-
an orðsveim um fylgi við nazism-
ann, og eftir ferðir sínar til
Þýzkalands á stríðsárunum —
og við það er ég óhrædd-
ur bætti haran við. „En verður
ekki hálfger eða alger óöld
fyrsta kastið, menn myirtir, sem
eru taldir að hafa verið vin-
veittir Þjóðverjum? Hver á að
halda uppi lögum og rétti gagn-
vart æsingamönnum úr hópi
skrílsins?“ Auðvitað myndu
frelsisliðarniir taka völdin
þegair í stað — en hvaða trygg-
ing var fyrir því, að ekki væri
misjafn sauður í mörgu fé í
þeirna hóp, ungir ofstopamenn,
með vopn í hönd, óðir í hefnd-
ir?
Kamban gat ekki verið í
vafa um þann grun, sem á hon-
um hvíldi. Einn dag í vetur,
þegar hann kom heim til sín,
(haifði skrifboríð haras verið
brotið upp og leitað í skjölum
hans — sennilega að bréfum,
sem sönnuðu mök við þýzk
stjórnarvöld. „Það hefur orðið
magur árangur af þeiinri för“,
sagði Kambam.
VI.
Svo rann hinn 5. maí upp,
fyrsti dagurinn sem Danmörk
var aftur frjáls, fallegur vor-
dagur. Um morgundmn komu
danskir firelsisliðar í Hotel-
Pension Bartoli, Uppsalagötu
20, þar sem Kamban bjó, og
sóittu þrjiá meran, sem saflaaBir
voru uim lainidiráð. Þedr spuirðu
ekki eftiir Kamban, enda hefur
síðar komið fram, að hann var
ekki á neinni skrá yfir þá
menin, sem til stóð að handtaka
eða yfirheyra. Kamban gekk
svo út með konu sinni til þess
að sjá Kaupmannahöfn fagna
frelsinu. Múgurinn gekk um
göturnar í hátíðaskapi, ungir
og gamlir með fána í hendimini
eða í hnappagati. Fyrir nokkr-
um dögum höfðu menn verið
milli vonar og ótta um, hvort
bairizt yrði um Dainmönku, bæir
lagðir í rústiir, hálft landið gert
að flliaigi. Nú hafði allllt fairið bet-
ur en á horfðist.
Kamban var í glöðu skapi
þennan morgun, allt virtist
fara skipulega fram, undir
stjónn flrelsisliðanna. Hann tal
aði um, hve hanm hiaiklkaði til
að koma heim til íslands í sum-
ar. Undir hádegi gengu þau
hjónin heim, hlustuðu á iræðu
konungs og forsætisráðhenra í
útvarpinu, en síðan gekk
Kambain nneð dóittur sirani ndður
í borðsalinn til dögurðar, flrúin
varð eftir uppi á herbergi sínu
í nokkrair mínútur.
Hann var nýsetztur að borð-
inu, þegar km koma þrír ung-
ir menn, með armbindi fnels-
ishreyfingarinnar, og skipahon
um að koma með sér. Hann
stendur upp og spyr hver hafi
gefið skipun um að handtaka sig.
Þeir s vara: „Það skiptir engu
— det er lige meget“ Við þetita
svair menraur Kamhan í skap, og
hann stendur nú frammi fyrir
þeim, ögrandi á svip, ag neit-
ar að fara með þeim. Það eir
sagt að frelsisliðarnir hafi í
byirjun komið kurteislega og
'i'ólega flram, en nú rennur þeim
líka í skap.
„Þetta er alvara", segir einn
þekira, „ef þér ekki hlýðið, þá
skjótum við“. Kambara kross-
leggur armana á brjóstið og
segir: „Saa skyd!“ SíbM dóttiir
hanis gekk þá framan að tvedim
þeiinra til þess að aftra þeim
frá að skjóta. En á meðan lyfti
hinn þriðji byssunni og skaut á
föður hennar. Skotið hæfði
hann í höfuðið, rétt við vinstra
augað, og hanin féll örendur á
gólfið Fnelsisliðarnir skund-
uðu út og höfðu sig á brott.
VII.
Daginn eftir birti Berlingske
Tidende frásögn um dirápið,
þar sem sagt var að Kamban
hefði veitt mótþróa, og komið
til handalögmáls — „han slog
voldsomt fra sig“. Þessi firá-
sögn er ósönn, skrifuð til þess
að afsaka drápið. Sjónarvottar
hafa í skriflegri yfirlýsingu
staðfest, að ekki hafi komið til
handalögmáls, að Kamban hafi
staðið með armana krosslagða
á brjóstinu, þegar skotið reið
af, eins og að framan segir.
Frelsisliðarnir þrír hafa nú
verið yfirheyirðir. Þeir segjast
hafa hitt undirforingja úr frels
isliðinu, sem hafi sagt þeim að
fara í Uppsalagötu 20 og sækja
þaragaö landriáðiamainin. Þegar
þeir hafi komið þangað hafi
þeir spurt púrtnaranm hverþað
gæti verið, og hann bent þeim
á Kamban. Púrtnaxinn vill
ekki við þetta kannast — en
þá hefur föðurlandsástin komið
upp í einihverjum öðrum nær-
stöddum, og hann bent á
Kamban.
Banamaður Kambans á að
hafa sagt, að hann harmaði að
svo slysalega skuli hafa til tek
izt, það hafi ekki veirið ætlun
sín að driepa haran. En Kamban
hafi verið æstuir, og svo hafi
hann sjálfur misst stjóm á sér.
Hann geti ekki gert sér fulla
grein fyrir því, hvernig slysið
hafi orðið, en hann hafi ekki
ætlað að skjóta í höfuðið.
Enginn Dani, sem ég hef tal-
að við, hefur reynt að afsaka
drápið. Allii- viirðast sammála
um, að hvort sem Kamban hafi
verið sekur eða ekki, þá hefðu
þrír menn átt að geta handtek-
ið 57 ára gamlan óvopnaðan
mann, án þess að dnepa hann.
Eíf h'ainin hefðí veitt miótspyirniu,
og þeir þótzt þurfa að neyta
vopna sinna, þá hefðu þeir get
að skotið hann t.d. í fótinn, í
stað þess að miða fyrsta skot-
iniu bedimt í höfluð hiamis.
Danska stjórnin hefur nú,
efltir iraninsiákin á öllum mália-
vöxtum, tilkynnt íslenzku
stjórninni, að hún harimi aðför-
ina að Guðmundi Kamban, og
sé reiðubúin að semja um
skaðabætur til aðstandenda
hans.
En þó að enn hafi ekkert
komið opiinberlega fram um
þessa rannsókn, og það sem
hún hefur leitt í ljós, þá þykir
mér ekkii við það uniandi að ís-
lenzka þjóðin þurfi lengur að
bíða fullrar vitneskju um hinn
sorglega dauðdaga eins af sín-
um beztu og mestu soraum. Lík
hans er nú á leið til fslands,
og þegar það er lagt í íslenzka
mold, þá er 'rétt að þjóðin viti,
hvers vegna og með hvaða
hætti hún hefur misst hann.
Gautaborg, 6 júlí 1945.
30. ruóvemiber 1969
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS g