Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1967, Blaðsíða 3

Tékkneskt skáld undir smásjánni
SKALD HVERSDAGSLEIKANS
EFTIR MATTHIAS JOHANNESSEN
MIRQSLAV HOLUB
E inhvern tíma í sumar rakst ég
í sænsku tímariti á ljóð eftir tékkneska
skáldið Miroslav Holub og hafði — verð
ég að játa — ekki áður heyrt hans get-
;ð. Ég las ljóðið með athygli og sá þeg-
ar að þarna var á ferð sérkennilegt
skáld með óvenjulega hæfileika til að
skírskota til sögustaðreynda og hvers-
dagslífs. Ljóðið heitir Napóleon, og þó
að það hafi vafalaust misst eitthvað af
Ijó'ðrænu sinni í sænsku þýðingunni var
það sterkt og ákveðið í formi og bygg-
ingu og raunar miklu formfastara en
mörg svonefnd hefðbundin ljóð. Sem
sagt: einfalt en fast mótað ljóð þessa
ókunna tékkneska ljóðskálds var mér
hugieikið og svo fór, að ég sneri því
á íslenzku og fylgir þýðingin þessum
orðum, þótt fátækleg sé, enda varð
ég svo óheppinn að týna tímaritinu og
hef ekki rekizt á ljóðið síðan. Hef ég
því ekki getað borið endanlega þýð-
ingu saman við sænskan texta ljóðs-
ins.
En áður en tímaritið sænska lenti
með öðrum handritum dagblaðsmanns
út í hafsauga hversdagsiegra anna, þar
sem erill dagsins deyr í líðandi stund
og engu skolar aftur á land, hafði ég
skuðað athugasemdir um skáldið sem
fyigdu ljóðinu og hripað punktana nið-
ur: „Eftir Miroslav Holub, fæddur 1923
í Pilsen (Plzen), læknir og vinnur við
hina vísindalegu meinafræðistofnun.
Hann hefur átt þátt í að ryðja hinni
svonefndu hversdagsljóðlist leið í heima
landi sínu. Hann hefur gefið út mörg
ljóðasöfn."
Svo mörg voru þau orð.
Áhugi minn beindist ekki sízt að orð-
inu „hversdagsljóðlist“, sem ég hafði
ekki áður séð á prenti, því síður að ég
vissi, að þarna væri á ferðinni einhver
skóli eð'a stefna í nútima ljóðlist. En
af skiljanlegum ástæðum mundi mér
þykja slík stefna athyglisverðari en
margt annað, sem hátt hefur borið í
Ijóðlist okkar tíma.
Sumar leið og kom fram á haust án
þess ég sæi minnzt frekar á Holub eða
Ijóð hans; var kannski farinn að halda,
að hann hefði fyrir alvöru sökkt sér
niður í heim smásjárinnar enda er hann
öruggari en það umhverfi, sem tékk-
nesk skáld verða að una um þessar
mundir. En þá sá ég auglýsingu frá
Penguin, þar sem sagt var frá því, að
útgáfufyrirtækið hefði gefið út ljóða-
safn eftir skáldið í enskni þýðingu,
Selected Poems, í flokknum Penguin
Modern European Poets. Fékk ég síðan
bókina í hendur og staðfestist þá grun-
ur minn um ágæti skáldsins. Þó mætti
kannski segja, að Holub hafi meiri til-
hneigingu til að hverfa inn í undra-
heim smásjárinnar en hversdagsskáldi
er eðlilegt, en auðvitað er þessi „flótti“
hans skiljanlegur. Þar getur hann lýst
heimi, sem á samsvörun í umhverfi
hans — og hví skyldi visindamaðurinn
ekki lýsa mannlífinu með skírskotun
til þess veruleika, sem honum er nær-
tækastur. Hann yrkir ljóð með fyrir-
sögnum eins og „Undir smásjánni“ og
„Meinafræði" og gefa slíkar fyrirsagnir
nokkra hugmynd um þær veraldir, sem
hann hrærist í.
★ ★
Eins og kunnugt er af fregnum, hafa
verið mikil átök í Tékkóslóvakíu und-
anfarið milli rithöfunda og stjórnar-
valda. En ég hef ekki séð nafn Holubs
á skrá yfir þá tékkneska rithöfunda,
sem hafa verið ofsóttir eða hraktir úr
rithöfundasamtökum, og/eða verk
þeirra bönnuð. Tékknesk stjórnarvöld
hafa látið sverfa til stáls gegn rithöf-
undum og engin miskunn hjá magnús-
unum þar. Time-magazin segir í grein
um ofsóknir þessar, að ýmsir hafi ver-
ið farnir að halda að Tékkóslóvakía
gæti orðið eins konar vin í eyðimörk
kommúnistaríkja Austur-Evrópu, en
nú sé sú von úti.
í Tékkóslóvakíu er Holub talinn full-
trúi hinnar nýju stefnu sem kölluð er
„ljóð hversdagslífsins", og auðvitað er
hún í andstöðu við kreddur flokkslín-
unnar og það kerfi, sem hefur getið af
sér social-realisma. Glamurljóð eða
vígorðakveðskapur þeirrar stefnu á
ýmsa formælendur í Austur-Evrópu
eins og kunnugt er, jafr.vel menn sem
líta á sig sem skáld. Eftir því sem ég
kemst næst, voru fyrstu hversdagsljóð-
in birt í tímaritinu Kvéten, frjálslyndu
blaði í Tékkóslóvakíu, sem nú er úr
sögunni. Á 11. þingi tékkneska komm-
únistaflokksins 1958 var ráðizt harka-
lega á tímaritið og þá sem í það skrif-
uðu, ekki sízt Miroslav Holub, en auð-
vitað með árangri, sem er þveröfugur
við þann sem stjórnarvöld stefna að:
„Ég held að ég eigi velgengni mína sem
ljóðskáld að þakka árásum Flokksins
á mig“, hefur Holub sagt.
Þrátt fyrir þetta er ekki endilega
ást.æða til að ætla, að hamar kommún-
ismans eigi eftir að mola höfuðskel Hol-
ubs. Hann er að eigin sögn Marxisti,
enda alinn upp í þeim anda. Auk þess
yrkir hann í formi sem embættismenn
og kerfishugsandi pólitíkusar eiga erfitt
með að tileinka sér, hvað þá melta eða
skilja — jafnvel þó ljóð Holubs séu
ineð bversdagslegum blæ og allt að því
eins látlaus og blaðamennska. En þau
leyna á sér.
Vafalítið segir Holub það satt, að
liann sé marxisti, þó að auðvitað sé
aldrei hægt að marka slikar yfirlýsing-
ar við þær aðstæður, sem kommúnism-
inn skapar. En hvað sem því líður, eru
mörg ljóða hans hárbeitt og nöpur á-
deiia á tékkneskt þjóðfélag, þótt stund-
um megi hafa sig allan við tdl að skilja
ádeiluna. Þannig hafa einnig rússnesk
skáld oft og einatt farið að. Nú virðast
yfirvöldin allt í einu farin að taka til
sín ýmislegt sem t.d. Voznesensky hef-
ur sagt undanfarið, enda hefur ádeila
hans ekki einungis birzt í innhverfum
ljóðstíl hans, heldur einnig í bréfum.
Og nú hefur Voznesensky verið settur
í bann. Það er verðugt hlutskipti á 50
ára afmæli Sovét-kommúnisma að eiga
fremur samleið með Sinjavskí og Dan-
íel og örlögum þeirra, heldur en þeim
sem ætla að fara að skala í blóðrauðu
kampavíni frá Armeníu.
Hvort sem Holub er kommúnisti eða
e tki, er hann betri Tékki en margir,
sem hafa fengið á sig föðurlandsorð
fviir það eitt að gleypa allar ávirðing-
ar yfirvaldanna. Eina von kommúnism-
ans, þ.e. eina vonin um að unnt verði
að siðbæta hann eða endurnýja er sú,
að menn eins og Holub fái að yrkja ljóð
sín í friði. Það vilja forsprakkar komm-
únismans því miður exki skilja, kannski
er ástæðan sú, að þeir hafa gert sér ljóst
að hús þeirra er byggl á sandi og þolir
enga stormsveipi. í einu ljóða sinna,
Polonius, talar Holub um fyrirbrigði,
sem „gerir skyldu sína, ósveigjanlega"
og segir:
Veggir eru eyru hans,
skráargöt augu hans.
Þessi ,,hann“ er nafnlaus starfsmað-
ur Flokksins, „hinn ófyrirleitni upp-
ijóstrari", sem er á hverju strái í ein-
ræðislöndum og Svetlana lýsir svo
ágætlega í „Tuttugu bréf til vinar“
A. Aivarez, sem ritar formála fyrir
Penguin-útgáfunni, segir, að Holub sé
raunar einskonar kreddulaus flokks-
leysingi þótt hann sé marxisti, og hann
bendir á, að þriðji kafiinn í bókinni sé
raunar ádeila á Stofnunina — sem betur
færi á að kalla Kerfið — skrifstofu-
bákn þess og köngurlóarvef.
Ef til vill er pólitískan kjarna í verk-
um Holubs að finna í ljóðum eins og
Meinafræði eða Undir smásjánni:
Hér eru einnig draumlönd,
tunglauðn, yfirgefin.
Hér er einnig fjöldi,
yrkjendur jarðarinnar.
Og frumur, stríðsmenn
sem fórnuðu lífinu
fyrir söng.
Hér eru einnig kirkiugarðar,
orðstír og snjór .
Og ég heyri kurrinn.
uppreisn fjölmennra stétta.
Þarna birtist okkur heimur komm-
únismans í smækkaðri mynd, og enn
áhrifameira er að skoða í saumana á
Ijóðinu um horfnu hetjurnar, sem eiga
sér ekki lengur annað minnismerki en
molnað grjót og himin, sem „græðir
örið“. Söngur nýs tíma mun „kalla
særðan svörðinn aftur til lífs“ — en
undir grjóthrúgunni, sem eitt sinn var
minnismerki Stalíns eða einhvers ann-
ars boðbera kommúnismans, er músum
ekki einu sinni óhætt að gjóta ung-
urn sínum.
Svo fallvölt er veröldin, ekki einasta
anstan Járntjalds, heldur einnig hér
vestan megin.
í formála A. Alvarez fáum við að
vita nánari deili á Holub. „Hann er
,undarlega samsettur", segir Alvarez,
„kannski einstæður; hann er eitt af
frumlegustu og frjósömustu skáldum
Tékkóslóvakíu, en jafnframt vel met-
inn vísindamaður, meinafræðingur, sem
ferðast hefur víða um lönd, beggja
vegna járntjalds, þar sem hann hefur
lagt stund á rannsóknir og sótt vís-
indaráðstefnur. Meðal bóka hans eru
átta ljóðasöfn, tvær ferðabækur og
tuttugu og fimm vísindagreinar um
meinafræði. Hann ritstýrir einnig al-
þýðlegu vísindariti í Tékkóslóvakíu."
Siðan ég fékk ljóðasafn Holubs f
hendur hef ég rekizt á ljóð og ummæli
um hann í einu ágætasta bókmennta-
riti, sem nú er gefið út „Tri-Quarterly“
auk ljóða og samtals við hann í The
New Leader septemberheftinu. Er sam-
talið eftir Stephen Stephanchev. Þar
segir m.a. að Holub, „eitt af beztu og
vinsælustu samtíma ljóðskáldum
Tékka“, hafi dvalizí í New York
nánast óþekktur, undanfarin 2 ár
í boði Public Health Research
Institute of the City of New York,
en muni halda heim til Tékkóslóvakíu í
nóvember, þar sem hann tekur við
íyrra starfi sínu við Sýkla- og frumu- *
rannsóknarstofnun Vísindaakademí-
unnar. í júní sl. kynnti bandaríska stór-
skáldið Robert Loweil Ilolub í Poetry
Center í New York.
Holub er að sögn Stephan Stephan-
chev ónæmissérfræðingur og einbeitir
sér að frumurannsóknum „Þetta starf
gengur hægt fyrir sig og gerir miklar
kröfur, og Holub notar kraftmiklar
rafeindasmásjár sér til stuðnings við að
skyggnast inn í stórkostiega veröld ut-
an við sjónsvið mannsins, heim smá-
veranna", eins og höfundurinn kemst
að orði.
í þessa veröld sækir hann bæði inn-
bJástur og samsvörun við þann „hvers-
dagsleika," sem er heimur ljóða hans.
I samtalinu bendir hann á, hve sjald-
an hinir margvislegu og ólíku heimar
mannlífsins snertast og bvernig þeir
r:sa öndverðir hver gegr öðrum, þótt
þeir séu raunar hluti af einni heild.
Holub segir: „Meðal vísindamanna
reyni ég að leyna því að ég yrki ljóð.
Vísindamönnum hættir til að bera í
brjósti grunsemdir í garð skálda; þeim
iinnst skáld á einhvern hátt óábyrg.“
Og hann segir eniLfremur, að bók-
menntaáhugamenn séu tortryggnir í
garð vísindamanna, „þeii búast við að
22. október 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3