Lesbók Morgunblaðsins - 02.07.1967, Blaðsíða 12

síðasta ári kom út í Kaup-
mannahöfn doktorsritgerð eftir
danska fornlei f afr æ ði niginn Olaf
Olsen, sem nefnist H0rg, hov og
kirke, historiske og arkæologiske
vikingatidsstudier. Bókin er gefin
út sem árg. 1965 af Aarböger for
nordisk Oldkyndighed og Historie
og útgefandi er Det kongelige Nord-
iske Oldskriftselskab. Eins og nafn-
ið ber með sér, er hér um að ræða
samanburðarrannsótkn á guðshús-
um og tiibeiðslustöðuim norrænna
manna í heiðni og eftir að kristni
hafði breiðzt út um Norðurlönd. Er
þetta yfirgripsmesta og ítarlegaeta
rannsókn, er gerð hefur verið á
heigihaldi og tilbeiðsJustöðum í
heiðni og kristni. Eins og að li'kum
l’ætur fjaiiliar höfundur allmjög um
ís.Lenzk efni í ritgerð sinni og er því
áhu-gavert fyrir ísiendimga að kynn-
ast verki hans nánar.
í fyrsta kafla ritsins, sem heitir
Problemer og málsætning. Litteratur,
rekur Olaf Olsen það helzta er ritað
hefur verið um ritgerðarefnið, allt frá
Jakob Grimm til Finns Jónssonar og
Magnúsar Olsen. Drepur hann á,
hvernig einstakir fræðimenn hafi
oft fjallað um þetta efni hver út
frá sinni sénþekkingu, og segir að lok-
um, að til þess að gera tilbeiðsluhúsum
norrænnar víkingaaldar verðug skil,
þyrfti fræðimaðurinn helzt að vera bæði
sagnfræðingur og fornleifafræðingur,
trúarbragðafræðingur og málfræðingur
í norrænum málum.
í öðrum kafla bókarinnar, sem heitir
Om benyttelsen af de norrþne kilder,
tekur höfundur til sérstakrar meðferðar
ritaðar heimildir á norrænu máli, ís-
lendingasögur og fleiri heimildir. Heldur
hann mjög fram haldleysi þessara rita
sem sagnfræðilegra heimilda og gagn-
rýnir, að enn skuli byggt jafn mikið á
þeim í íslenzkri sagnaritun og gert er.
Nefnir hann í þessu sambandi sérstak-
lega Islandssögur þeirra Jóns Jóhann-
essonar og Björns Þorsteinssonar. Einn-
ig telur hann, að trúarbragðafræðingar
noti frásagnir íslendingasagna í of rík-
um mæli án þess að taka nauðsynlegt
tillit til þeirra vafaatriða, sem heim-
ildagagnrýnin leiði í ljós. Hljóta flestir
helztu trúarbragðafræðingar, er um
norræn efni hafa fjallað, gagnrýni Ol-
sen, m.a. Nils Lid, Jan de Vries og G.
Turville-Petre. Hins vegar fylgir Olsen
fram þeirri skoðun, er Dag Strömback
setti fram á sínum tíma, að trúarbragða-
fræðingar geti örugglegast kynnzt
norrænni heiðni í leifum ýmissar hjá-
trúar, er hafi verið lifandi og við lýði
um þær mundr er sögurnar voru ritað-
ar. íslendingasögur fá ekki góðan dóm
þarna sem sagnfræði, en nokkuð öðru
máli gegnir, að mati Olsens, þær ís-
lenzkar frásagnir, er rekja má til fróðra
manna 'hér á landi á elleftu öld og í upp-
hafi tólftu aldar. En hér er sá galli á
gjöf Njarðar, að aðeins eitt rit, ís-
lendingabók, er varðveitt óbreytt frá
þessum fyrstu dögum sagnaritunarinn-
ar, og í henni er ekki mikinn fróðleik að
finna að 'heiðna guðsdýrkun.
Þá víkur höfundur að Landnámahók
cg þeim atriðum, er taka verður til
greina í sambandi við samsetningu
hennar og varðveizlu. Er niðurstaða
hans í meginatriðum á þá leið, að bæði
íslendingasögur og Landnáma-bók valdi
vonbrigðum þeim, er leiti þar traustra
upplýsinga um heiðna guðsdýrkun.
Úlfljóts lög tekur höfundur til sérstakr-
ar meðferðar og kemst að svofelldri nið-
urstöðu: „ „Úlfljóts lög“ eru vissulega
ekki heiðin, og ekkert bendir til, að þau
e:gi rætur að rekja til rita fróðra
manna. Ég lít á þau sem lærða tilraun
tii að endurskapa heiðna löggjöf, sem
gerð er um tólfhundruð á grundvelli
bliknaðra arfsagna og með hliðsjón af
gildandi ákvæðum. Þessi kafli er gagns-
laus sem heimild til að varpa ljósi á
ástand á íslandi í heiðni“.
Þegar tekur til Eddukvæða og ein-
stakra kvæða og lausavísna frá því fyr-
ir og um 1000 verður viðhorf Olsens
nokkuð annað. Hann telur, að þar geti
verið um að ræða samtímaheimildir, er
kunni að varpa ljósi á heiðin viðhorf.
Heildarniðurstaða hans gagnvart rituð-
um heimildum verður því á þá leið, að
I.andnámabók og íslendingasögum verði
að hafna algerlega sem sagnfræðilegum
heimildum um þessi efni. í engu tU-
viki sé hægt að rekja frásagnir þeirra
um heiðinn sið með fullri vissu svo
langt aftur í tímann, að hægt sé að líta
á þær sem áreiðanlegar sögulegar heim-
iidir. Því beri að beina athyglinni að
samtímaheimUdum og fornleifarann-
sóknum. Samtímaheimildirnar, sem
Olsen á við hér, eru nokkur Eddukvæði
cg skáldakvæði ásamt lausavísum frá
síðustu dögum heiðni og fyrstu dögum
kristninnar.
Næst fjallar Olsen um hvað heimildir
hafi að segja um hof og önnur guðs-
dýrkunarhús í heiðni: Kulturbygningen
i de historiske kilder. Víkur 'hann fyrst
að því að sérstök prestastétt hafi ekki
verið í Norður-Evrópu í heiðni, en tel-
ur, að hefð og venjur hafi átt ríkastan
þátt í að safna fólki saman til guðsdýrk-
unar á ákveðnum tímum. Ekki telur
hann ásteeðu til að ætla, að guðsdýrk-
un hafi farið eins fram um öll Norður-
lönd og því sé t.d. ekki hægt að mynda
sér neina skoðun á guðsdýrkun í Dan-
Gömul norsk stafkirkja 1 Urnes i Sogns firði, talin fra þvi um lloO. Hun er reist
á grunni annarrar eldri kirkju, sem m un hafa verið frá árunum 1050 til 1100.
HORGUB
HOF
OG KIRKJA
B/aðað í doktorsritgerð eftir danska fornleifa-
frœðingin Olaf Olsen
Olaus Magnus hugsaði sér heiðna hofið í Uppsölum þannig, en hann gerði
teikningu af hofinu náiægt miðri sex tándu öld. Keðjan, sem Adam af Bremen
talar um, er hér um hofið og til hliðar sést heiga tréð og fórnarbrunnurinn.
mörku út frá því, sem þekkt sé í Sví-
þjóð eða á íslandi. Um innihald heiðnu
trúarhátíðarinnar sjálfrar auk blótsins
segir Olsen m.a.: „Hámark helgihaldsins
virðist hafa verið fólgið í slátrun fórn-
ardýranna, sameiginlegri blótveizlu og
oft einnig í forspám, sem opnuðu dyrn-
ar að framtíðinni í hálfa gátt og gátu
því haft úrslitaáhrif á viðhorf og ráða-
gerðir þátttakenda". Ekki telur Olsen
útilokað að einnig hafi verið dansað
við þessar trúarhátíðir, og vitnar í því
sambandi til orða Adams af Bremen
um óviðurkvæmilega söngva við blótin
í Uppsölum og frásögn Saxa af lýsingu
Starkaðar á 'hneykslanlegu atferli
manna á sama stað.
Ekki telur Olsen neinar sannanir
liggja fyrir um það, að guðsdýrkunar-
hús hafi verið í Englandi í heiðni og
telur, að þar verði fornleifafræðin að
gefa endanlegt svar. Þó virðist koma
fram af heimildum að guðsdýrkun f
Englandi í heiðni .hafi verið bundin við
ákveðna staði. Þá fjallar höfundur um
hof og guðsdýrkunarstaði Suður- Ger-
mana m. a. hörginn, en samkvæmt þýzk-
um heimildum virðist það orð notað
sem þýðing á flestum latneskum 'heitum
á guðsdýrkunarstöðum. í Þýzkalandi
hefur hörgurinn þó haft einkenni guðs-
dýrkunarstaðar úti í náttúrunni. Hér
kemur höfundur einnig inn á kenning-
una um sjálfseignarhof og segir í því
sambandi m.a., að sjálfseignarkirkjur
séu útbreiddastar meðal Germana, og
geti ein af orsökum þess verið sú, að
frá gamalli tíð hafi hvílt sérstakar
skyldur á höfðingjanum í sambandi við
guðsdýrkunina. En þaðan sé óneitanlegai
langur vegur tU fullyrðingarinnar um
sjálfseignarhof. Næst ræðir höfundur
um hof, hörg og vé á Norðurlöndum og
rekur tíðni þessara heita í örnefnum.
Hörgnr á Týsnesi á Hörðalandi, sem v ai' grafinn upp árið 1915.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
2. júlí 1967