Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1966, Blaðsíða 6

eru ónæmir fyrir reiði eða þakklæti'*.
Epikúr trúir á tilveru guðanna, en þeir
hafa ekki skapað heiminn og þeir eru
ekki heldur nein forsjón. Þeir lifa sínu
eigin lífi og láta mennina eina um að
ráða fram úr sínum eigin vandamálum.
Það væri þó alrangt að segja að Epi-
kúr hafnaði trúnni. Guðirnir geta að
vísu ekki verið reiðir og þá
þarf ekki að óttast, en þeir
geta auðsýnt mönnum kærleika.
Þótt þeir séu ekki forsjón manna, þá
talar Epikúr samt um samband milli
manna og guða. Epikúr talar um þá
sem vini sína, þegar hann kallar guð-
ina „vini hins vitra“. Sjálf nát jiran
blæs mönnum í brjóst hugmyndinni
um tilveru þeirra, segir Epikúr. Myndir
guðanna geta stigið niður og vitrazt
hinum trúuðu í draumi. Það er takmark
Epikúrs að líkjast guðunum. í bréfi til
Menoekevsar ráðleggur Epikúr honum
að lyfta andanum upp tii guð-
anna, því að „þá mun þig ekkert saka
hvorki í vöku né svefni, en þú munt
lifa eins og guð meðal manna. Því á
engan hátt líkist sá maður dauðlegum
mönnum, sem lifir meðal hinna ódauð-
legu guða“. Þannig telur Epikúr trúna
nauðsynlega þeim manni, sem leitar
hins góða. Það er meira að segja að
dómi Epikúrs hámark allrar mannlegrar
hamingju að lifa í andlegu samfélagi
við guðina.
E finn er eitt af því, sem rænir
manninn sálarfriði. Það er hlutverk
heimspekinnar að útrýma ótta og hind-
urvitnum með því að uppgötva hinar
sönnu orsakir hlutanna. Sú heimspeki,
sem auka á hamingju manna, verður
einnig að veita manninum vissu. „Vitur
maður efast ekki“ segir Epikúr. Þess
vegna verður heimspekin að eiga svör
við öllum hlutum og útrýma þannig
ótta mannsins og efa.
Þá er enn ótalin sú hætta, sem sálar-
ró mannsins er tydn vegna árekstra við
RABB
Framhald af bls. 5.
sé í landi, sem elur þau íhalds- og
afturhaldsöfl, er rísa upp til handa
og fóta um leið og örlar á framsýni
og stórhug — og farið er að ráð-
gera jafnsjálfsagða hluti og iðnað
í stœrri stíl en hér hefur tíðkazt.
Þorri íslendinga er nefnilega
haldinn þeirri ónáttúru að dvelja
stöðugt í fortíðinni — og það er
þeim beinlínis framandi að reyna
að hugleiða málefni morgundags-
ins. Þetta kemur fram í mörgu,
m.a. hungrinu í allt, satt og logið,
um skrýtna karla og kerlingar
löngu liðinna alda, sem rithöfund-
ar þjóðarinnar sitja með sveittan
skalla við að grafa upp ár eftir ár
— í stað þess að reyna við og við
að leiða lesendur sína mót fram-
tíðinni og taka til meðferðar það
fjölmarga, sem hið ókomna felur
í sér: Taka þátt í sköpun framtíð-
arinnar.
Spakir menn hafa haldið því
fram, að sú alhliða þróun, sem orð-
ið hefur síðustu 50 árin, sé jafn-
mikil og varð nœstu 5000 ár á und-
an. Og hverju getum við reiknað
með nœstu 50 árin? Margar hœttur
verða óhjákvœmilega á vegi litill-
ar þjóðar í umbrotum framtíðar-
innar, en hcettulegast af öllu er þó
sennilega að daga uppi, hœtta að
fylgjast með tímanum, verða mosa-
vaxin í íhaldssemi og bölsýni.
Skorta víðsýni og dirfsku til. að
takast á við lífið .
Haraldur .J Hamar.

aðra menn. öll þátttaka I opinberu lífi
leiðir til ófarnaðar. Að sækjast eftir
völdum er fánýti, að leita frægðar hé-
gómi, að safna auði gerir engan mann
sælli. Epikúr hvatti þannig fylgjendur
sína til að snúa baki við öllu veraldar-
vafstri og skipta sér sem minnst af
málefnum samfélagsins. Bræðralag Epi-
kúrs var lausnin á þessum vanda. Þar
lifðu menn eingöngu meðal vina, enda
ræktun vináttunnar ómetanleg fyrir
hamingju manna. Fylgjendum Epikúrs
var hins vegar skylt að hlýða lögum
landsins og gegna öllurn opinberum
kvöðum, því það eitt varðveitti andlegt
jafnvægi. Með því móti getur maðurinn
bezt varið sig gegn öðrum mfónnum.
Epikúr hefur hina sömu pragmatísku
afstöðu til réttlætisins. Menn eiga að
vera réttlátir. Ekki vegna þess eins og
Platón og Sókrates héldu, að eitthvað
væri rétt eða rangt í sjálfu sér, heldur
af hinu að ástundun réttlætis er bezta
ráðið til að fá að lifa í friði. „Hinn
réttláti maður er lausastur við vand-
ræði, hinn rangláti skapar sér jafnan
mestu vandræðin". Og til hvers eru
menn að klifra upp virðingarstiga þjóð-
félagsins? Þeir eru þvert á móti sælast-
ir, sem láta sem minnst á sér bera og
lifa óbrotnu lífi.
E pikúr er fáorður um hreystina,
sem hann telur aðra af hinum þremur
þörfum mannsins næsta á eftir
sálarfriði. Hjá sjúkdómum verð-
ur ekki komizt. Menn verða að temja
sér að vera hraustir og bera þá með
þolgæði. Hann kennir að „sársauka sé
létt að þola“ og bætir við: „Mikill
sársauki stendur venjulega stutt“, og sé
um langvarandi vanheilsu að ræða, þá
er samt fyrir þann, sem varðveitir sálar-
frið sinn, „hægt að láta þrautastundirn-
ar verða færri en hinar“. — Sjálfur
virðist Epikúr hafa lifað eftir þessari
forskrift, Mynd hans er að vísu and-
stæða hins glaða '/.£s, sem oftast hefur
verið tengt nafni hans. Andlitið rist
rúnum alvöru og þrauta. Hann var
lengi þjáður af þungbærum sjúkdómi,
sem hann bar af óvenjulegri karl-
mennsku og með jafnaðargeði.
Á banasæng sinni skrifar hann
þessi orð til vinar síns: „Ég skrifa
þetta til þín á þessum gæfurika degi í
lífi mínu, nú þegar ég skal deyja. Kval-
irnar í blöðrunni og maganum halda
áfram og eru verri en nokkru sinni
fyrr. En allt þetta hverfur vegna þeirr-
ar gleði, sem ég finn í sál minni, þegar
ég hugsa um viðræður mínar við þig“.„.
Þannig var hreystin til að þola þjáningu
ein hinna fjögiurra dyggða, sem Epikúr
kx-efst af fylgjendum sínum, en þær eru
hinar :pmu og hjá Platóni og Sókratesi.
Fullnæging brýnustu nauðsynja er hið
þriðja sem maðurinn þarfnast til að lifa
góðu lífi. En þær eru fáar og þeirra er
tiltölulega auðvelt að afla. Listin að
lifa er í því fólgin að finna gleðina í
þessum fáu og óbrotnu hlutum. Til þess
þarf maðurinn að þroska með sér hæfi-
leikann til að velja og hafna rétt, til
að þekkja gildi hverrar athafnar og
vita hvaða ánægju eða sársauka hún
hefur í for með sér, — og breyta sam-
kvæmt því. Sumar langanir, segir Epi-
kúr, eru eðlilegar og nauðsynlegar, aðr-
ar eru eðlilegar, en ekki nauðsynlegar,
og þær þriðju hvorki eðlilegar né nauð-
synlegar. Þær sem Epikúr nefnir fyrst,
hinar brýnustu lífsnauðsynjar, eru harla
fábrotnar: „að seðja hungur sitt, svala
þorsta sínum og verjast kulda“.
E pikúr kenndi, að skynsamlegt
væri að gera sig óháðan öðrum löng-
unum, ekki vegna þess að það sé í sjálfu
sér rangt að fullnægja þeim, heldur
vegna þess, að sá er hamingjusamari,
sem gerir það ekki. Sá maður, sem
venur sig á óbrotinn kost og einfalt lif,
þarf ekki að óttast að glata hamingju
sinni þótt forlögin svipti hann eignum
sínum. Óbrotið fæði er einnig hollara
og eflir meir hreysti líkamans. Það er
einnig hollara andanum og eykur skýr-
leika hugans. Og brauð og vatn er engu
minni nautn svöngum og þyrstum
manni en ríkulegar krásir þeim sem
lifa í vellystingum. Óhóf í mat og drykk
er skaðlegt. Hið rétta er að halda veizl-
ur sjaldan og njóta þeirra þeim miun
betur. — Epikúr telur engan veginn
sjálfsagt að fullnægja öllum löngunum
þótt þær séu eðlilegar. „Ástin“, segir
Epikúr, „hefur aldrei gert neinn mann
hamingjusamari og hann má teljast
heppinn ef hún skaðar hann ekki“. Hin
þriðja tegund af löngunum, þær, sem
hvorki eru nauðsynlegar né eðlilegar,
eru fordæmdar. Þær eru aðeins blekk-
ing, sem maðurinn hefur skapað með
venjum sínium. Epikúr hefur alveg frá
fyrstu tíð verið sakaður um að hafa
kennt, að maðurinn ætti að lifa nautna-
lífi. Sannleikurinn er hins vegar sá, að
hann raunverulega bannfærði allt, sem
í daglegu tali nefnast nautnir. Ástæðan
var ekki meinlætahneigð, heldur sú
kenning hans, að svlölun áunninna og
óeðlilegra langana eyðilegði þá lífs-
nautn, sem maðurinn hefði af því að
fullnægja hinum eðlilegu löngunum.
Og oft verða menn að velja sársauka til
að afstýra öðrum verri síðar. Eins verða
hinir skynsömu oft að hafna gleðinni:
„Við njótum ekki hvers sem er, þótt
okkur standi það til boða, stundum
höfnum við margskonar ánægju, vegna
þeirra óþæginda, sem hún síðar hefur
í för með sér.“ — Sú hamingja, sem
Epikúr leitar, er í raun og veru ekki
annað en að vera laus við líkamlegan
sársauka og hafa sálarfrið.
Að fara fram á meina er í eðli sínu
óhóf, sem leiðir oftast til hins gagn-
stæða. Sá, sem á sálarfrið, er hamingju-
samur, þótt hann liggi á hálmi og lifi
við óbrotinn kost. Hinn, sem á hann
ekki, er vansæll, þótt hann liggi í gull-
hvílu og eigi gnótt allra hluta.
A.llir grískir heimspekingar hafa
leitazt við að finna eitthvað, sem aldrei
breytist að baki hins síbreytilega sýni-
lega heims. Þetta „eitthvað" hlaut að
vera ósýnilegt, annað hvort ósýnilegt
efni, ósýnilegur andi, — eða hvort
tveggja. Svar Epikúrs er að það sé ó-
sýnilegt efni — atómin. Öll heimsmynd
Epikúrs er að láni frá Demókritosi: Ver-
öldin og allt, sem er, er myndað úr at-
ómum, sem hristst hafa sáman af til-
viljun. Að baki þessarar veraldar eru
engir alheimslegir vitsmunir, sem hafa
skapað hana eða stjórna henni. Heimur-
inn hefur aldrei verið skapaður og líður
aldrei undir lok. Hið eina frávik Epi-
kúrs frá eðlisfræði Demókritosar er
eins og fyrr segir það, að Epikúr sættir
sig ekki við að maðurinn hafi ekki
frjálsan vilja. En þar sem báðir kenna,
að sálin sé atóm, og þess vegna efni
eins og allt annað, þá verður frjáls vilji
að byggjast á því, að „atómin geti far-
ið út af braut sinni“, að hið óvænta
og ófyrii’sjáanlega geti gerzt, og þannig
rofið hina óhjákvæmilegu atburðakeðju
nauðhyggjunnar.
Flatón segir andann grundvöll þekk-
ingarinnar, en Epikúr náttúruna. Öll
skynjun, segir Epikúi', er áhrif efnis á
efni. Hitt er rangt, að telja Epikúr í
hópi empírikista, eins og margir gera.
Það er rangt að hann hafi kennt, að
skynjun skilningarvitanna og þær hug-
myndir, sem á henni byggjast, sé hin
eina örugga reynsla mannsins. Það sést
bezt á kenningu Epikúrs um það, hvern-
ig menn viti um tilveru guðanna. En
þar er skýrt tekið fram að ekki sé um
neinskonar sjón eða heyrn að ræða. —
Kenning Epikúrs um „hugboðið" sýnir
einnig að hann gerir ráð fyrir að mað-
ui'inn eigi sér þekkingu, sem ekki kem-
ur frá skilningarvitunum. Það sem Epi-
kúr kallar „hugboð“ eru meðfæddar
hugmyndir.
Þær eru til í manninum á undan
reynslu skilningarvitanna. Og þessar
meðfæddu hugmyndir eru visirinn að
þekkingu hins fullþroska manns á svip-
aðan hátt og fóstur er vísir hins full-
þroska líkama. Þekking byggist því ekki
að dómi Epikúrs eingöngu á reynslu
ekilningarvitanna, heldur einnig á „hug-
boði“ og tilfinningum. Hugur korn-
barnsins er ekki autt blað, sem skilning-
arvitin fylla síðar letri sínu. Þar er
þegar að finna vísi þeirrar þekkingar,
sem það síðar öðlast.
Sá misskilningur, að Epikúr væri
empírikisti, hefur hins vegar orðið ör-
lagaríkur. Vegna misskilnings síns á
heimspeki Epikúrs varpaði Gassendi
fram hinni frægu kennisetningu: „Það
er ekkert í skilningi mannsins, sem
hefur ekki fyrst verið í skilningarvitum
hans“. Joihn Locke tileinkaði sér þessa
setningu síðar og gerði hana að hyrn-
ingarsteini í heimspeki sinni. Og þannig
má rekja þessa grimdvallarkennisetn-
ingu nútímaempírikista til misskiln-
ings á kenningum Epikúrs.
S kóli Epikúrs stóð í sjö aldir og
bræðrafélög hans störfuðu ekki aðeins
í Grikklandi, heldur einnig í nálægari
Austurjöndum, Egyptalandi, Ítalíu og
hinni rómönsku Afríku. Allan þann
tíma sætti hann látlausum árásum
flestra annarra heimspekiskóla og trú-
arbragða, einkum fyrir að neita guðlegri
forsjón og ódauðleika sálarinnar. Fyrst
þegar þessum árásum linnti leið skólinn
undir lok.
Epikúr var göfugur maður og heiðar-
legur hugsuður, þótt skoðanir hans
eins og annarra orki tvímælis. Með
nokkrum rétti hefur þó heimspeki hans
verið gagnrýnd fyrir lífsflótta. Einstakl-
ingnum er sagt að stefna fyrst og fremst
að því að efla eigin hamingju og slíkt
má auðveldlega túlka á þann veg, ,að
honum komi ekki við vandamál annarra
manna eða samfélagsins í heild. Hafa
verður þó í huga hinar sérstöku þjóð-
félagslegu aðstæðui', sem þessi kenning
spi'ettur upp úr og miðast við. Hins
vegar á sú skoðun sumra fylgjenda
hans enga stoð í heimspeki Epikúrs, að
allt sem veiti ánægju sé gott. Sumir
þeirra hafa viljað halda því fram, að
það skipti ekki máli hvort það sem
veitir okkur ánægju sé andleg lífsfylling
eða holdlegar nautnir — ljóð
eða t.d. brjóstsykurmoli. Að það sé ekk-
ert því til fyrirstöðu, að nautnaseggur-
inn, sem telur sig aðeins finna hamingj-
una í nautnum sínum og komast af án
trúar, heimspeki og hinna æðri verð-
mæta lífsins, breyti réttilega. Þetta er
ekki kenning Epikúrs. „Sá maður sem
ekki lifir dyggðugu líferni", segir Epi-
kúr, „getur ekki undir neinum kringum-
stæðum lifað góðu lífi“. Hann kennir að
listin að lifa sé einmitt að kunna að
hafna sýndarverðmætum til þess að
finna hin sönnu verðmæti lífsins.
Hún er fólgin í því að velja hið ein-
falda líf, sem veitir mörmum heilbrigða
og varanlega hamingju.
Hagalagðar
Veðrið fyrir 100 árum. 1
Framan af ári var hér syðra í 7
meira lagi frostasamt og heldur harð- •
indabragur á veðráttu. En mestall- I
an einmánuð og fram yfir sumarmál |
mátti heita æskilegasta tíð. Aftur var i
vorið eitt hið kaldasta og harðasta,
sem menn mundu hér syðra, og hvert
kuldakastið kom eftir annað (um 1
hvítasunnu gerði snjókyngi eins og
um hávetur).
(Ái'bækur Reykjvíkui’, 1866).
5 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. marz 1066