Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1961, Blaðsíða 2

374
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Hann bjó í Reykjavík. Þar eru
öndvegissúlur þær í eldhúsi". Um
þetta segir Ólafur prófessor Lár-
usson svo í ritgerð um „Hvernig
Seltjarnarnes byggðist": „Land-
náma getur þess, a8 öndvegissúl-
ur Ingólfs séu enn í Reykjavík,
þegar hún var rituð á 12. öld. Það
er varla trúlegt, að aðkomendur
Ingólfs hinir heiðnu hefðu flutt
úr Reykjavík, án þess að taka súl-
urnar með sér. Þær hljóta að hafa
verið svo helgur dómur fyrir þá
frændur“.
Þegar kristni var lögtekin hefir
því Þormóður sonur Þorkels mána
búið í Reykjavík. Og þá kemur
hér önnur sönnun fyrir því, að
Reykjavík hafi þá verið höfuðból-
ið, því að þar er kirkja reist. Þor-
móður var allsherjargoði þegar
kristni var lögtekin. Það hefir
verið mesta virðingarstaðan í
þjóðfélaginu, því að hlutverk alls-
herjargoðans var að helga alþingi.
Helztu höfðingjar landsins létu
reisa kirkjur á býlum sínum þeg-
ar eftir kristnitöku. Fyrstu kirkj-
urnar verða því á höfuðbólunum.
Og það hefir eflaust verið skylda
allsherjargoðans að reisa kirkju á
Dæ sínum. Sú kirkja var ekki reist
á Amarhóli, heldur í Reykjavík,
og sýnir þetta að Reykjavík hefir
þá verið höfuðból. Kirkjunnar er
getið sem prestsskyldarkirkju í
kirknatali Páls biskups um 1200.
— ★ —
Og nú skulum vér athuga hvað
fræðimenn segja um staðinn
Reykjavík. Eiríkur prófessor
Briem segir í „Árbók Fomleifafé-
lagsins" 1914:
„Viðvíkjandi því hvar bær Ing-
ólfs hafi staðið má geta þess, að í
byrjun 18. aldar var Reykjavíkur-
bær ásamt fjósi og heygarði vest-
ur af gamla kirkjugarðinum; hef-
ir það því verið vestan við Aðal-
stræti sunnanvert milli Túngötu
og Bröttugötu; norðar hefir hann
eigi getað verið, því að þar ofan
til var langt fram á 19. öld stór-
grýtisurð, er Einar Hákonarson
hattari lét sprengja og ryðja ....
Suður fyrir Túngötu hefir bærinn
ekki getað náð, meðal annars af
því, að á hinum ágæta uppdrætti
af Reykjavík 1801 .... er eigi
annað að sjá, en að þar hafi ver-
ið óhreyfð jörð. Það eru heldur
engar líkur til að bærinn hafi
nokkurn tíma staðið annars stað-
ar; .... þegar grafið hefir verið
vestan við Aðalstræti sunnanvert
hefir það komið í ljós, að þar eru
miklar veggjamoldir; venjulegt
var og að kirkjur og kirkjugarðar
væru rétt við bæina, en enginn
vottur hefir fundizt um, að kirkju-
garður hafi verið hér fyrrum
nokkursstaðar annarsstaðar en
þar sem hann var, þangað til hann
1837 var fluttur suður fyrir Hóla-
völl. Nafnið Austurvöllur um
þann völl, er lá austur frá kirkju-
garðinum, var og því aðeins eðli-
legt, að hann lægi einnig austur
frá bænum“.
Klemens Jónsson segir í „Sögu
Reykjavíkur":
„Hvar í víkinni byggði Ingólfur
bæ sinn? Hvar stóð hinn forni
Reykjavíkurbær? Munnmæli hafa
gengið um það, að bær Ingólfs
hafi verið á Arnarhóli, og munu
þau dregin af því, að súlur hans
fundust við Arnarhól. En þetta
nær ekki nokkurri átt. Arnarhóll
hefir frá elztu tímum verið sér-
stök jörð við hliðina á Reykjavík
.... Þá eru enn munnmæli um
það, að bærinn hafi staðið við
norðurenda Tjarnargötu að vest-
anverðu. En þetta er líka sannan-
lega rangt .... Það má teljast
ábyggilegt að bærinn Reykjavík
hafi frá upphafi staðið rétt fyrir
sunnan Grjótagötu. Að minni
ætlan hafa bæarhúsin staðið frá
norðri til suðurs, rétt vestan við
Aðalstræti, eða þar sem nú eru
húsin 14 og 16. Ræð eg þetta af
því, að vafalaust hefir verið
nokkurt bil milli bæarhúsanna og
kirkjugarðs, eins og alltaf tíðkast,
og þil snúið að garðinum eins og
venja er til, þar sem eg þekki.
Þess skal og getið, að þegar graf-
ið var fyrir gasæðum hér um ár-
ið, þá kom upp mikil aska á lóð
hússins nr. 12, og gæti það bent
á, að eldhúsið hafi verið í norður-
enda bæarins, enda þaðan örstutt
í vatnsbólið, sem vafalaust hefir
verið á sama stað (prentsmiðju-
pósturinn) frá landnámstíð, því
Skúli landfógeti getur þess í lýs-
ingu Gullbringu- og Kjósarsýslu,
að brunnurinn sé nefndur Ingólfs-
brunnur eftir Ingólfi frumbúa
Reykjavíkur .... Það er líka bert
af uppdrætti af Hólminum 1715,
að bærinn hefir þá staðið fyrir
vestan kirkjugarðinn“.
Dr. Jón biskup Helgason hall-
aðist að því, að bærinn mundi
hafa staðið þvert yfir Aðalstræti
norðan við kirkjugarðinn, og snú-
ið stöfnum mót suðri. Dró hann
það meðal annars af því, að eitt
af bæarhúsunum, Skálinn, stóð
þar sem nú er Grjótagata 4 og
sneri út og suður. Þótti honum
sennilegt að Skálinn hefði snúið
eins og önnur bæarhús. En ekki
þarf svo að hafa verið. Um það
leyti sem Reykjavíkurbær var
rifinn, var skáli á hverjum bæ, að
minnsta kosti þar sem útræði var,
og segir Skúli landfógeti að hann
hafi verið svefnherbergi vinnu-
manna og vermanna á vertíðinni.
Það mun hafa verið alvanalegt að
skálar þessir væri útihús, og
þurftu þeir þá ekki að snúa eins
og önnur bæarhús, enda heldur
Jón biskup ekki fast á þessu máli.
En það er athyglisverðast, að