Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.1945, Blaðsíða 3

LESBOK MORGUNBLAÐSINS
»
G93
Mynd 3 er af frjókorni jurtar,,
sem heitir skurfa (Spergula al'ven-
sis). Þessi jurt er í Skandínaviu al-
geng sem illgresi í ökrum, en finnst
hjer m. a. sem slæðingur kring-
um bæi. Mun lítill efi á því, að hun
hafi borist hingað til lands með
landnámsmönnuni í sambandi við
kornyrkjuna Ilún er því ekki ung
sem slæðingur hjer, en hefir fundistí
síðan á landnámsöld. Það er hugs-
anlegt, að hún hafi með vilja verið
innflutt af landnámsmönnum, því
að vitað er, að hún var til forna
ræktuð í Skandínavíu, sem fóður-
jurt.
Mynd 4 er af næsta merkilegu
frjói, en það er frjó jurtar þeirrar
er nefnist pors (Myrica gale). Pors
er lítill runmi, skyldur birki, enda
er frjóið mjög líkt birkifrjói að út-
liti. Pors vex í mýrum um alla
Skaudínavíu (bærinn Porsgrunn í
Noregi dregur nafn af því), en hef-
ir ekki fundist hjer á landi. Þessi
jurt (kvenreklarnir) var fyrrum
mjög notað til ölgerðar í stað hum-
als. Leyfar porsöls hafa fundist í
dönsku keri frá eldri bronsöld. 1
norskum ritum er porsmungát
nefnt í fyrsta skifti í rjettarbót
Magnúsar konungs Uákonarsonar,
sem fyrirskipar: „at ollkonur seili
bolla mumgatss aff possmumgate
heima meltlio fir halff ærthog“.
Pors er og nefnt í sænskum og
dönskum miðaldalagabókum. I ís-
lenskum ritum er það nefnt í fyrsta
skifti í lækningabók frá síðari
liluta 13. aldar, Þar stendur: „Pors
grænn, stappaðr vel og blandaðr
við súrt vín — þat er gott at þvá
höfuð við“. Sýna þessi orð, að trú
var á porsi til lækninga, en ekki
gefa þau neina upplýsingu um að
pors hafi verið notað á þennan
hátt h.jer á landi. því að þessi
klausa er eílaust tekin úr erlend-
um lækningabókum, líklegast úr
„jurtabókum“ Danans Hinriks'
llörpustrengs.
Spurningin er nú hvernig pors-
frjó hefir komist í jarðveginn
kringum Skallakot, Mjer þykir lík-
legast, að það sje í sambandi við
ölgerð. Við vitum, að öl var brugg-
að á íslandi til forna og í Skalla-
koti hefir fundist nóg af heima-
ræktuðu byggi til maltgerðar. Ekki
þykir mjer ólíklegt, að þar hafi
blátt áfram verið ræktað pors til
ölgerðar. Annar möguleiki er sá,
að þurkaðar porsgreinar hafi verið
fluttar inn frá Noregi í sama til-
gangi. Þriðji möguleikinn, en sá
ólíklegasti er, að porsfrjóið stafi
frá innfluttu porsöli. Svo mikið er
þægt að segja með vissu, að porsöl
nefir verið drukkið í Skallakoti
eða pors verið notað þar á einhvern
annan hátt á landnámsöld eða
snemma á söguöld.
Pors gerði öl m.jög áfengt, en eft-
irköstin eftir porsöldrykkju þóttu
ekki góð. Linné skrifar í sinni
frægu bók: SkánSka Resa: „Pors
gerði ölið beiskt og rammt og olli,
miklum höfuðverk'‘. Norsk lækn-
ingabók frá 18. öld segir, að ]iors-
ölið valdi: uppköstum, höfuðringli
og hjartakvölum. Það skyldi þó
aldrei vera, að einhver af þeim víg-
um, sem höfundar íslendingasagn-
anna gerðu að yrkisefni, eigi sína
orsök í skapillsku út af timbur-
mönnum eftir porsölþjór?
Frjóið á mynd 5 telst til jurta-
ættar sem heitir Artemisia og til-
heyrir körfublómunum. Tvær teg-
undir koma h.jer til greina: A. abs-
inthium (malurt) og A. vulgaris.
Báðar voru til forna notaðar til öl-
gerðar og auk þess var mikil trú á
þeim, sjerstaklega A. absinthium, til
lækninga. I riti sínu: Um nokkrar
grasa náttúrur, sein skrifað er í
kring um 1640, segir Jón Guð-
mundsson „lærði“ uni malurtina:
„llun i sæng lögð, er vid svefnleise,
hun lögd vid þrvtin Eistu, bæter
jþaug. Eyrna singet bæter hun med
vxagalli. Vid flóm og flugumm smir
med henne og Edike“. Ilefir hún
því þótt til margra hluta nytsam-
leg. Engin Artemisiateguml vex nú
hjer á landi. En Sveinn Pálsson get-
Ur þess í ,,Anniversaria“ 1797, að
hann hafi fundið topp af A. vulgar-
is nál. Brúará, ekki langt frá Skálh.
llafði Steingrímur Jónsson, aðstoð-
Framh. á bls. 698
Frá útgreítrinum í Skallakoti sumarið 1939. Dökku rendurnar í jarðvegs-
stöplunum fremst í tóftinni eru öskulög úr Heklu. (Ljósm. S. Þórarinsson).