Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1938, Blaðsíða 2

106
LBSBÓK MORGUNBLAÖSINS
v»
Gjallhóllinn í túninu á Ljárskógum.
Auk þess sem þarna var að
finna sönnunargögn fyrir einum
]>ætti í atvinnusögu landsmanua.
þá er hjer líka sönnun þess, að
liinar fornu sögur skvra rjett frá,
uð ])\ í er snertir iðju og athafnir
járngerðarmannanna.
Landnámsmennirnir, er hjer
settust að. hafa allir verið kunn
ugir og vanir rauðablæstri, o:.
því ekki nema eðlilegt, að hjei
yrði tekin upp þessi iðja. End t
er víða um þetta getið í fornum
heimildum, sem kunnugt er. Allir
muna rauðablástur Skallagríms.
Vestur í Ljárskógum eru eiu-
liverjar mestu meujar eftir járn-
vinslu, sem jeg þekki hjer á landi.
En svo segir í Grettissögu um
Þorstein Kuggason, er þar bjó:
„Þorsteinn var iðjumaður mikili
og smiður og hjelt mönnum mjök
til starfa .... Hann var járn-
gerðarmaðr inikill. Grettir var at
gangsmaðr mikill at drepa járnit,
enn nenti misjafnt. . . .“
I túninu í Ljárskógum er grasi-
gróinn hóll, sem er eintómt gjall
frá járngerðinni. Er hóllinn 10—
15 metrar á breidd og lengd og
um 2 metra hár.
Rjett við gjallhólinn í túninu
í Ljárskógum var steinn, þegar
jeg kom þangað sumarið 1923, er
mjer var sagt að talinn væri
steðji frá járngerðartímunum.
•Teg lít svo á, að steinhella þessi
ætti ekki að vera þar lengur
vestra, ef hún á annað borð enn
er við lýði, heldur ætti hún að
flytjast hingað á þjóðminja-
safnið.
Litlar menjar eru sýnilegar frá
járngerð Kkallagríms á Borg.
En aftur á móti eru mjög
greinilegar menjar eftir járngerð
í Dalsmvnni í Norðurárdal. En
Landnáma segir frá, að ]>ar liafi
búið Björn, er ,,bljes fyrstur
manna rauða á Islandi, og var
hann af því kallaður Rauða-
Björn“.
I Ossabæ í Landeyjum, austur
í Pljótshverfi og í fleiri sveitum
hefi jeg rannsakað menjar eftir
rauðablástur. En langmest er af
slíkum menjum í Fnjóskadal, að
})ví er kunnugt er. Á ferð minni
um þá sveit sumarið 1923 varð
jeg var við 15 rauðablásturs-
staði. Lítur út fyrir, að þar hafi
verið alveg óvenjulega mikill
rauðablástur — ellegar þá, að
liann hafi haldið lengur áfram þar
en víðast hvar annarsstaðar á
landinu, og því sjeu menjar þess-
arar iðju sýnilegri }>ar eu ann-
arsstaðar.
Á Belgsá í Fnjóskadal er rauða-
blástursgröf eða ofn, alveg ó-
haggaður síðan hann var notaður.
Ofn þessi er lilaðinn upp úr
hnullungum, eins og sjest á með-
fylgjandi mynd. Er þetta óhagg-
aðasta járngróf, sem til er á
Norðurlöndum frá tímum rauða-
blástursins.
Grófin í miðjum ofninum er um
50 sentimetrar á hlið. Mjög er
liægt að sjá það á steinunum inn-
an í grófinni, að þeir liafi orðið
fyrir miklum hita.
Gera má fyllilega ráð fyrir, að
rauðablástur í ofni eins og þess-
um hafi átt sjer stað með sama
hætti og annarsstaðar á Norður-
löndum fyr á öldum. Er jeg skoð-
aði ofninn, voru í liouum leifar
af viðarkolum og gjalli, eins og
sýnt er á meðfylgjandi teikningu.
Gera má ráð fyrir, að rauða-
blásturinn hafi farið fram með
þeim hætti: Grófin hefir ef til
vil! fyrst verið notuð sem kola-
gröf til ])ess að gera þar viðar-
kol, er þurfti til járngerðarinnar.
Hefir ofninn hitnað mjög við það.
Síðan hefir rauðanum verið
steypt ofan í glóandi viðarkolin.
Síðan hefir járngerðarmaður
orðið að blása í glæðurnar. Hvern
ig menn hafa farið að því, er ekki
vitað. Belgir hafa sennilega ver-
ið úr húðum. En úr blástúrs-
belgnum hefir svo legið pípa ofan
í grófina. Við Vagli í Fnjóskadal
liefir fundist járnpípa, 28 cm.
löng, seui gæti- verið blásturspípa
frá rauðablæstri. Er smíði hennar
allgróf. ,
Alt bendir til þess, að rauða-
blástur liafi verið svo mikill á ís-
landi langt fram eftir öldum, jafn-
vel alt fram á 16. öld, að lslend-
ingar hafi sjálfir framleitt alt það
járn, sein þeir notuðu, innflutn-
ingur á járni til landsins liafi ver-
ið hverfandi lítill eða enginn.
Enda hefir það verið svor að með-
an viðskiftaþjóðirnar höfðu ekki
annað en rauðablástur upp á
gamta móðinn, og hjer var sæmi-
lega auðvelt að brenna viðarkol,
þá voru svipuð skilyrði lijer til
járngerðar, sem í nágrannalönd-
unum.
Eii Jiegar járnvinslan verður
stórtækari í Svíþjóð og víðar, og
framleiðslan ódýrari, þá fara ís-
lendingar að kaupa járnið að, sem
þá bæði verður ódýrara og betra,
en hin innlenda framleiðsla.
Að lokum þetta. Sannað er, að
í Islendingabygðum á Grænlandi
hefir rauðablástur átt sjer stað.
Því er það áreiðanlegt.. að þeir
sem þátt tóku í Vínlandsferðum,
liafi þekt ]>essa vinsluaðferð. Nú
eru liugmvndir manna mjög á
reiki um ]>að, hvar fornmenn
komu að Norður-Ameríku, og livar
þeir dvöldu, meðan þeir voru þar.
En ef á hiuum umræddu slóðum
fyndust gjallmolar frá rauða-
blæstri. }>á væru þær menjar al-
veg skýlaus sönnun þess, að ein-
mitt þar hafi norrænir menn lif-
að og starfað.