Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1931, Blaðsíða 2
386
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Jól og Heiðni.
Útdráttur úr ritgerðum
eftir lögmann Pál Vídalín.
BVERT mannsbarn í landi
voru veit hvað jól þýðir
— og veit þó alls ekki.
Unglingar og öldurmenni vita
það: að jól er sama sem fæð-
ingarhátíð frelsarans. En þessi
skilningur nær ekki alla leið,
af því að jól er eldra orð í
norrænu máli en kristnin sjálf.
Páll lögmaður Vídalín hefir
skýrt þetta orð í bók, sem nú
er fágæt og heitir Skýringar
yfir fornyrði lögbókar. Mjer
kemur í hug, að gefa almenn-
ingi reykinn af rjettum Víði-
dals-spekingsins, sem var dótt-
ursonur Arngríms lærða. Reyk-
urinn einn af rjettum þessa
fræðimanns, hefir í sjer meira
næringarefni handa sálum vor-
um en ljettmetið sem borið er
á borð fyrir þær, oftast nær
um jólaleytið.
Þó að örðugt sje að finna
uppruna orðsins jól, af því að
það er til orðið í heiðnum sið,
endur fyrir löngu, vil jeg kunn-
gera það, sem mjer virðist orð-
ið þýða í heiðni. Það þýðir þar:
ríkulega veislu. Þetta sanna jeg
fyrst og fremst með vísu, sem
Grani skáld kvað um hernað
Haralds konungs harðráða í
Danmörk, þar sem hjet Þjólar-
nes á Jótlandi: -*
Dögglipgur fjekk at drekka
danskt blóð ara jóði;
hörð frá jég hilmir gerði
hugins jól við nes Þjólar.
Ætt spornaði arnar
all-vítt um val fallinn.
Hold át vargr sem vildi
(vel njóti hann þess) Jóta.
Hjer er alt sem til veislu heyr-
ir, handa boðsgestunum: ara-
jóð þ. e. a. s. arnabörn fá
danskt blóð að drekka. Ætt
arnar spornaði þ. e. sparkaði
um valinn. Vargur þ. e. úlfur-
inn át hold Jóta eins og hann
lysti; og þetta kallar skáldið
hugins-jól, þ. e. hrafnsins-jól,
sem konungur hafi gert fyrir
Þjólarnesi, því að hrafninn er
og meðal gestanna talinn að
þessum jólúm — þ. e. ríku-
legum sælgætisveitingum — er
Dönum var hart úti að láta.
Annað vitni mitt um það,
að jól þýði veislu, er Sæmund-
ar Edda í Lokasennu, þegar
Loki gekk í höll Ægis, þar sem
goðin öll — Æsirnir — sátu
að veislu hjá Ægi í Hljeseyju:
Inn skal ganga — Ægis hallir í
á þat sumbl at sjá,
jól ok áfó — færi ek ásasonum
ok blend eg þeim svo meini
_ míöð-
•'** .
Hann kveðst vilja sjá á
sumbl, og færa þeim jól, þ. e.
veislu og áfó, þ. e. áfengi.
Þriðja vitnið, sem sannar að
jól þýðir veisla, er í Eddu, þar
sem björninn er nefndur finn-
andi jóla, þ. e. krása eða veislu-
fagnaðar, því að hann er fund-
vís á bráð.
Fjórða vitnið er nafn Óðins
í Eddu: Jólnir, dregið af jól-
um, því að Óðinn var höfundur
blótveislna í fornum sið. —
Það legg eg enn til þessa
máls, að alþýða kallar það
jóla-bál sem er. vel logandi,
eld eða ljós. — Svo segir í
Hávamálum:
„Við eld skal öl drekka“
og þá heitir gestaboðseldurinn
jólabál, veislubál, gestboðslogi.
Löngu síðar, þegar langeldarn-
ir lögðust niður sem (jóla)-öl
var borið um og Ólafur kyrri
Noregsk’onungur hafið sett kon-
ungshásæti fyrir þverpalli,
komu þar mörg ljós í staðinn
fyrir langeldana og færðist þá
nafnið jólabál yfir á ljósin og
helst það enn í dag — segir
Páll Vídalín.
Nú mundi mjer verða svar-
að á þessa leið: að þar sem jeg
segi að jól þýði sama sem veisla,
þá sje óviðfeldið að segja jóla-
veisla, því að það væri sama
sem veislu-veisla. Þar til liggja
þau svör, að þetta málfar er
eigi andhælislægra en hitt, að
segja blótveisla, því að orðið
blót merkir veislu. Þetta sann-
ar Ólafs saga helga, þar sem
hún segir frá Sigurði föður Ás-
bjarnar Selsbana: „Hann var
því vanur meðan heiðni var at
hafa þrenn blót: eitt at vetur-
nóttum, annat at miðjum vetri,
þriðja at sumri. En síðan Sig-
urðr fók við kristni, hjelt hann
teknum hætti um veislurnar.
En hafði þá um haustið vina-
boð, en um veturinn jólaveislu,
ok bauð þá enn til sín mörgum
manni. Þriðju hafði hann um
páska“. Hjer er það sýnt, að
það sem fyrst heita þrenn blót
í heiðni, heita þrjár veislur í
kristni.
Nú hefi jeg sýnt fram á það,
að ekki er það andhælislegt að
nefna jólaveislu, þó að jól þýði
veislu og er þess að gæta, að
kristnir menn hafa ritað sög-
urnar og fært nafnið yfir á
fæðingarhátíð lausnarans.
Snorri segir um Hákon kon-
ung Aðalsteinsfóstra: „Hákon
konangur setti þat í lögum, að
hefja þann tíma jólahald, sem
kristnir menn; skyldi þá
hverr maðr eiga mælis öl, en
gjalda fje ella, en halda hei-
lagt, meðan öl ynnist, en áður
var jólahald haft höggu-nótt,
þat var miðsvetrar nótt ok
haldin þriggja nátta jól“. Nú
má af þessu sjá að þetta gjör-
valt orða tiltæki Snorra gef-
ur til kynna, að hann telur
það eitt og sama, að halda jól
og halda veislu.
En ef því verður haldið til