Morgunblaðið - 23.01.1954, Blaðsíða 7

Laugardagur 23. janúar 1954
MORGIJTSBLAÐIÐ
7
Um Somerset Maugham óttræðan Er skóldsagan dau
?
„ÞEGAR gáfaðir ungir menn
skrifa rifgerðir um nútímaskáld-
skap, dettur þeim aldrei í hug að
minnast á mig né verk mín“,
skrifaði Somerset Maugham eitt
sinn með nokkurri biturð. Hefur
hann áreiðanlega haft rétt að
mæla, enda þótt það komi okkur
nú spánskt fyrir sjónir, því að
langur tími leið, þangað til hann
hlaut þá viðurkenningu sem
hann með skáldverkum sinum
hafði unnið til. Einkum höfðu
menntamenn lengi horn i síðu
hans, þótt alþýða manna kynni
snemma að meta verk hans, sér-
stæðan stíl og óvenjulega tækni.
★ ★ ★
MAUGHAM verður áttræður á
mánudag, fæddur í París árið
1874. Er hans því vafalaust
minnzt um allan hinn menntaða
heim, og þá ekki sízt í Bretlandi,
föðurlandí hans. — Er því ekki
úr vegi að geta hans hér að
nokkru, bví að varla mun nokk-
ur erlendur rithöfundur hafa
notið meiri vinsælda alþýðu
manna hérlendis en hann. Hefur
fjöldinn allur af skáldsögum
hans, leikritum og smásögum
verið þýddur á íslenzku, hér er
nafn hans á allra vörum, verk
hans metin að verðleikum.
SNEMMA BEYGST
KRÓKUR
Maúgham er læknir að
menntun, en tók^snemma að fást
við skáldsagnágerð. Á árunum
1897—1898 samdi hann eina
helztu skáldsögu sína Of Human
Bondage, (Fjötrar) en útgefend-
um fannst ekki árennilega aðgefa
hana út. Lá handrit hennar því
í skrifborðsskúffu höfundar um
langt skeið, eða þar til hann
endursamdi hana síðar og var
hún loks gefin út 1915, — Var
Maugham þá orðinn allkunnur
sem leikritaskáld og hefur það
sennilega ráðið úrslitum um út-
gáfu Of Human Bondage. Nú er
þessi skáldsaga álitin með beztu
verkum höfundar og henni oft
jafnað við Davíð Copperfield,
Sons and Lovers og The Oid
Wives Tale.
FYRSTI SIGURINN
Of Human Bondage var þó
ekki fyrsta skáldsaga Maug-
hams, heldur Liza of Lambeth.
I henni notar hann þá reynslu
sem læknisstarfið hafði aflað
honum, en bókin fékk lélega
dóma og ráðlögðu sumir gagn-
rýnendur honum jafnvel að
leggja skáldsagnagerð á hilluna
— og hefja aftur læknisstörf!
Maugham var 23 ára um þetta
leyti, þótti róðurin-n að vísu
heldur bungur, en hann var
ákveðinn í að verða rithöfund-
ur og lét sér því fátt um finnast,
þótt viðtökurnar væru ekki alls
kostar góðar. Sendi hann frá sér
ný og ný skáldverk og nokkur
leikrit á næstu árum, þ.á.m. Lady
Frederick og Mrs. Dot. Fyrst í
stað neituðu leikhússtjórar í
Bretlandi með öllu að sýna þessi
verk hins unga, ákveðna höfund-
ar og báru því m.a. við, að þau
væru alltof gróf. Loks lét leik-
hússtjóri nokkur þó til leiðast að
sýna Fredrick og var leik-
ritið síðan sýnt stanzlaust í heilt
ár. — Hafði Maugham þar með
unnið sinn fyrsta sigur.
BOÐSKAPUR OG
SKEMMTILESTUR
Enda þótt Maugham hefði
aflað sér nokkurrar frægðar um
þetta leyti, átti hann ekki upp á
pallborðið hjá gagnrýnendum.
Menntamenn litu hann enn horn-
auga og hrópuðu hver í kapp við
annan, að listin ætti að flytja
mönnum einhvern boðskap,
skáldverk ættu að hafa einhvern
tilgang. Ungu skáldiij leituðu til
Shaws, Galsworthys og H.G.
Wells um leiðsögn og fyrirmynd-
ir. í þeirra augum flutti Maug-
ham engan boðskap, lagði engan
skerf til þróunar og fullkomnun-
Maugham
ar, var í hæsta máta allgóður
skemmtihöf,. er að vísu gat vel
komið orði að hugsunum sinum.
— Mun hann hafa átt svo erfitt
uppdráttar um þetta leyti, að
litlu munaði, að hann gæfist upp
á rithöfundarbrautinni. En svo
varð þó ekki sem betur fer. Það
var þó ekki gagnrýnendum og
menntastétt Bretlands að þakka,
heldur óbilandi kjarki hans,
stefnufestu og skáldskaparlöng-
un. Hann fann og vissi, að án
skáldskapar yrði líf hans tóm-
legt og lítilsvirði og mun það
hafa ráðið úrslitum um, að hann
lagði ekki með öllu árar í bát.
★ ★ ★
ER MAUGHAM var um fertugt,
urðu kaflaskipti í lífi hans: —
Hann setti upp ferðahattinn og
stefndi suður í Asíu — í leit að
sjálfum sér. Olli margt þessari
utanreisu hans, m. a. skilnaður
hans við konu sína og lífsleiði
sem að honum sótti — en þyngst
á metunum var útþráin, þessi
óseðjandi löngun til að kynnast
öðrum löndum, öðrum þjóðum,
— menningu þeirra og háttum.
I heilan tug ára var hann svo á
flækingi um ýmis lönd, jók drjúg
um á menntun sína, þroska og
reynslu, og má nú fyrst heita að
hann finni kröftum sínum við-
nám fyrir alvöru, fái loks tæki-
færi til að sýna, hvað í honum
býr. — Á þessum árum skrifar
hann fjölmörg skáldverk og leik-
rit. Má þar til nefna The Moon
and Sixpence (1919) (Tunglið
og tíeyringurinn) er hlotið
hefur miklar vinsældir um heim
allan og fjallar um hið róman-
tíska og undarlega lif franska mál
arans Paul Gauguins; The
Painted Veil (1925) og eitt al-
bezta leikrit hans East of Suez. —
Má segja, að þessu tímabili ljúki
með skáldsögunni Cakes and Ale
(1930) (Líf og leikur — i ísl. þýð-
ingu), sem að margra áliti er
langbezta skáldverk Maughams.
Hún fjallar um frægan rithöfund
(sumir segja Thomas Hardy) og
konu hans Rose. Er Rose einhver
heilsteyptasta og elskulegasta
persóna í enskri skáldsagnagerð,
að áliti brezka bókmenntafræð-
ingsins Richards Church. — Með
útkomu Cakes and Ale hefst
frægðarferill Maughams fyrir al-
vöru, hún aflar honum heims-
frægðar á svipstundu, sem æ hef
ur aukizt síðan.
THE RAZOR’S EDGE
Á næstu árum ritaði Maug-
ham nokkrar bækur og stækkaði
lesendahóp sinn til muna. Meðal
þeirra eru Christmas Holiday
(1939) og The Summing Up. Um
þetta leyti ferðaðist hann og til
Indlands og kynnti sér indversk-
an skáldskap og heimspeki. Siðan
hvarf hann heim aftur til Bret-
lands, dvaldist í Lundúnum um
nokkurra vikna skeið, en hélt
síðan vestur um haf. Þar samdi
hann loks eitt af höfuðverkum
sínum The Razor’s Edge (í leit
að lífshamingju).
Segja má, að The Razor’s Edge
hafi vakið jafnmikla athygli,
þegar hún kom út, og Of Human
Bondage vakti litla athygli á sín-
um tíma. Ástæðurnar til þess,
hversu góðar viðtökur skáldsag-
an hlaut voru margar: — Höf-
undurinn var orðinn heimsþekkt-
ur maður og sagan með beztu
verkum hans, hún var aðgengi-
eg fyrir alþýðu manna, en hlaut
einnig óspart lof gagnrýnenda.
I sögunni notar Maugham gamal-
kunna aðferð sem oft hefur verið
honum vænleg til árangurs: hún
er sögð í fyrstu persónu, verður
raunsannari fyrir bragðið og tví-
mælalaust áhrifameiri. — En hér
kom fleira til, eins og bókmennta
fræðingar hafa bent á: — Þegar
The Razor’s Edge kom út árið
1944 hafði lítið fjör verið í ensk-
um bókmenntum um alllangt
skeið, styrjöldin og föðurlandið
höfðu kallað ungu rithöfundana
til starfa, gömlu rithöfundarnir
höfðu annaðhvort lagt skáld-
sagnagerð á hiiluna eða voru
önnum kafnar við styrjaaldar-
störf. Skáldsagan féll í góðan jarð
veg bæði hjá almenningi og gagn
rýnendum sem lofuðu hana á
hvert reipi, fögnuðu henni eins
og þyrstur maður uppsprettulind.
— Með The Razor’s Edge náði
Maugham hátindi frægðar sinn-
ar og hefur honum æ síðan verið
skipað á bekk með heiztu rit-
höfundum okkar tíma. Þá hafa
kvikmyndir ýmsar sem gerðar
hafa verið um sögur hans aukið
á vinsældir Maughams. Meðai
þeirra má nefna Quartett, Trio,
og Encore. — Hafa kvikmynda-
húsagestir hérlendis fengið tæki-
færi til að sjá nokkrar þessara
mynda.
★ ★ ★
MAUGHAM hóf rithöfundarferil
sinn með þvi að lýsa stórborgar-
lífi Lundúnar (Liza of Lambeth)
af raunsæi, en leitaði siðan æ
meira fanga austur í Asíulönd
(t. d. The Painted Veil). Fáir
hafa Jýst lífinu þar betur, af
meira raunsæi — meiri skilningi.
Og þeir sem segja, að Maugham
hafi engan boðskap haft að flytja
um ævina ættu að minnast þess,
að „með efnisvah sínu hefur
hann stutt að því að kynna þorra
manna í Bretlandi hugsunarhátt
frumstæðra þjóða hins brezka
heimsveldis og koma inn hjá
Bretum almennt tilfinningu fyrir
því, að slíkar þjóðir eru líka
menn“, eins og Guðm. G. Haga-
lín kemst að orði í desemberhefti
Jarðar 1946.
MIKIL VON
Á hinn bóginn er rétt, að
Maugham prédikar sjaldan í rit-
um sínum. Hann segir frá á sinn
sérstæða hátt, en er jafnframt
meinhæðinn oft á tiðum og leik-
ur margar persónur sínar grátt af
þeim sökum. Hann varð snemma
fyrir miklum áhrifum af frönsku
natúralistunum og Maupassant,
hefur ætíð sagt það sem honum
hefur legið á hjarta og fyrir það
var honum lengi iegið á hálsi,
gagnrýnendur kváðu hann gróf-
an og jafnvel hálf klúran. Þar
við bættist, að hann var efa-
semdamaður framan af, — en i
The Razor’s Edge er von, mikil
von. Biturleikinn er horfinn að
miklu leyti, nú heldur trúmaður
um pennan, lífsreyndur og víð-
sýnn, umburðarlyndur, en ákveð-
inn.
★ ★ ★
SOMERSET MAUGHAM hefur
markað djúp spor í samtímabók-
menntir heimsins. Hann hefur
og drjúgum auðgað heimsbók-
Og þó ber svo
Effir Philip Toynbee
•fc í ALLMÖRG ÁR hefur nú
verið ólgandi uppreisnarhugur
hjá mörgum bókmenntagagnrýn-
anda gegn einræðisvaldi skáld-
sagnagerðar á sviði nútimabók-
mennta. Þessi vaxandi andúð á
skáldsögum hefur látið mest á
sér bera í Frakklandi, þar sem
Paul Valery hefur verið hávær-
asti andstæðingur þeirra. Hennar
hefur einnig orðið vart í öðrum
löndum. í Englandi hefur þetta
komið fram í einstaka kaldhæðn-
islegum setningum bókmennta-
gagnrýnenda m. a. um það að
eftir að James Joyce ritaði bók-
ina „Odysseifur" sé búið að tæma
möguleika skáldsagnagerðarinn-
ar. En sá risavaxni skáldsagna-
flokkur hafði að sumra áliti inni
að halda í styttri mynd allar
skáldsögur heimsins, sem ritaðar
höfðu verið fram á þann dag.
í Frakklandi segja sumir að
Proust hafi bundið endahnútinn
á skáldsagnagerðina.
H—0—13
* M. M. CIORAN ritaði ný-
lega grein í desember hefti „La
Nouvelle Revue Francaise”, sem
hann kallar endalok skáldsög-
unnar, „Fin de Roman“. í þessari
grein heldur hann líkræðu yfir
skáldsögunni, frekar en að hann
sýni henni banatilræði. Hann
jarðsyngur skáldsöguna með
ýtrustu varkárni og aðgæzlu,
það er líkast því sem hann klappi
moldina yfir gröf hennar vand-
lega með lófunum til þess að
hindra að hún risi nokkru sinni
upp að nýju.
Cioran viðurkennir að vísu að
skáldsagan sé enn til, já, jafn-
vel að hún sé rikjandi á sviði
bókmenntanna, en hann stað-
hæfir að þrátt fyrir alla þessa
uppivöðslu skáldsögunnar sé
hún dauð, já, steindauð.
Dauðar skáldsögur halda á-
fram að æxlast og vaxa og Cior-
an krefst þess að þær hætti að
koma frám á sjónarsviðið með
tilli-ti til þess að þær eru orðnar
liðin lík fyrir góðum tíma.
0—13—0
* RÖKSTUÐNINGUR Ciorans
í greininni er mjög sterkur. „All-
ir geta verið skáldsagnarithöf-
undar, alveg eins og allir gátu
verið guðfræðingar á miðöldum.
Sérhver telur eigin reynslu verð-
mætasta og nútíma kenningar
okkar á sálfræði telja okkur trú
um að sérhver hugsun okkar og
verknaður sé stórlega mikilvæg-
ur og athyglisverður.
Skáldsagan er listform þess
einstaklings, sem sér ekki sólina
fyrir sjálfum sér. Höfundarnir
eru stöðugt að rannsaka sig sjálfa
og hug sinn. Þeir kaffæra sjálfa
sig í einskisverðum smáatburð-
um daglegs lífs.
„Að skrifa skáldsögu um
stórvægilega atburði, eða mik-
ilmenni er álitið ófært,“ seg-
ir Cioran. Þvert á móti er
fussað og sveiað við slíkum
ritum, sem fara ögn lengra en
nef höfundarins nær.“ „Það
er einstaklingurinn, sem nú
skapar listina, en ekki listin,
sem skapar einstaklinginn." í
stað trúspekinnar, þar sem
maðurinn leit á sjálfan sig
menntirnar að ágætum ritverk-
um, sem mörg munu vafalaust
standast tímans tönn. Þá hefur
hann og fært bókmenntirnar nær
aiþýðu manna, og er það þakkar-
vert út af fyrir sig, þótt það eitt
sé lítill mælikvarði á gildi verka
hans. — Aðdáendur hans skipta
sennilega hundruðum þúsunda
um allan heim. Um þessar mund-
ir verður þeim hugsað til hans
með hlýju og þakklæti. — Hér-
lendis hugsa einnig margir til
Maughams með virðingu og
þökkum.
— M.
mikið á hentii
undir æðri máttarvöldum, er
nú komin sálfræðin, þar senx
maðurinn stendur einn og'
sjálfstæður i óskiljanlegu og-
tilgangslausu samhengi \i9
tíma og rúm.“
0—0—0
ÞANNIG farast Cioran oríí
og ég held að hann hafi margt
rétt fyrir sér í þessari árás-
Megingalli skáldsögunnar hefux-
alltaf verið að hún hefur stöð-
ugt unnið að því að breyta einsk-
isverðum atvikum í mikilvægari
atburði. Hún er alltaf að telja
okkur trú um að atburðir og það
meira að segja skáldsöguatburðir,
eigi skilið að vekja eftirtekt okk-
ar. Þetta vandamál má túlka
með orðum Valerys, þegar haniv
sagði að hann gæti aldrei feng-
ið sjálfan sig til að rita eftir-
farandi setningu: „— Og mark-
greifinn hellti síðan teinu.“ —-
Og fyrst ég er ófáanlegur til að
rita þessa setningu, þá er ég aík
sjálfsögðu ekki fær um að rita
skáldsögu, sagði Valery.
Það er og rétt að á vorum tím-
um hefur ofvöxtur hlaupið 1
skáldsagnagerðina. Mörgum.
finnst skáldsagnagerðin eina bók-
menntagreinin, sem nokkuð er
varið í, og þeir líta ekki við
öðru, hvorki leikritum, né kvæð-
um o. s. frv.
0—0—0
★ ÞAÐ ER GOTT að rifja þa«
upp að frá fornöld þekkjum við
aðeins tvær skáldsögur. Það erú.
Gullasninn eftir Apuleius og
Satyricon eftir Petronius og
skáldsagnagerð fer ekki að þró-
ast meðal okkar sem sérstök
bókmenntagrein fyrr en á 17,.
öld. Af þessu má sjá að skáld-
sagnagerð er ekki óhjákvæmileg
ritunaraðferð. Hún er aðeins.
einkennileg aðferð vorra tíma,
sem vel getur verið að falli nið-
ur
En þar með er ekki sagfc
að skáklsagnagerðin sé þegar
dauð, né að það sé brýnasta
nauðsyn að drepa hana þegar
i stað. Við höfum fundið þessa
sérkennilegu og að sumu leyti
óvirðulegu ritunaraðferð upp,
vegna þess að hún hæfir um-
hverfi okkar og andrúmslofti.
Því að vísindahugmyndirnar,
sem fyrst fóru að koma á
kreik á sömu 17. öldinni, þeg-
ar skáldsagan fæddist eri*
gjarnar á að sundurliða, draga
stöðugar rökrænar ályktanir
og grundvallaðar á reynslw.
Skáldsagnagerðin er einmitt
það listform, sem vísindahug-
sjónirnar eru ráðandi í.
0—0—0
★ EN STÆRSTU vísindamenn
hafa ekki látið sér nægja að’
safna og samræma staðreyndir.
Þeir hafa stokkið djarflega út i
hið ókunna myrkur til að leita
að eða minnsta kosti að gera ráð
fyrir hinum miklu náttúrulög-
málum.
Og alveg á sama hátt hafa ver-
ið til skáldsagnahöfundar og eru
enn til, sem sjá í gegnum allt
þetta moldviðri af smáatburðum.
Bak við öll smáatvikin leynist
mikill almennur sannleikur. Eða
svo maður segi þetta skáldlegri
orðum. Þeir sjá eilifðina bak \dð
tímann. Tökum sem dæmi „Stríð
og friður“ eftir Tolstoy. Hún
fjallar í rauninni ekki um inn-
rás Napoleons í Rússland 1812.
Hún notar að vísu smáatriðin frá
þeim árum og þeim stöðum en
til þess að bera fram miklar,
sannar og algildar lýsingar á
manninum, eðli hans og örlögum.
•Satt að segja, þá er það að-
eins vonda skáldsagan, sem er
dauð og á það skilið að deyja.
Ef hún aðeins vildi leggjast nið-
ur og vera svo góð að geispa
síðustu golunni!
(Observer — Öll réttindi áskilin)
á BEZT 40 AUGLVSA ±
▼ / MORGUISBLABINU ▼