Morgunblaðið - 07.12.1946, Blaðsíða 9

Laugardagur 7. des. 1946
MORGUNBLAÐIÐ
9
400 ÁRA MINNING TYCHO BRAHE
FJÓRTÁNDA desember
eru liðin fjögur hundruð ár
síðan Daninn og stjörnufræð
ingurinn Tyge eða Tycho
Brahe fæddist í höllinni
Knudstorp á Skáni. (Tyge
er hið dansa form nafsins;
íatneska orðið Tycho notaði
hann í sambandi við vísinda
verk sín, og undir því nafni
er hann yíirleitt þekktur er-
lendis). Hann var af aðals-
ættum, faðir hans var yfir-
maður Helsingborgarhallar,
en móðir hans, Beate Bille,
var ein af hirðkonum
dönsku drottningarinnar.
Á 13. ári hóf Tycho Brahe
nám við Hafnarháskóla og
hjelt síðar áfram námsferli
sínum í Leipzig og Rostock.
Fjölskylda hans hafði hug á
því, að hann stundaði lög-
fræði, svo að hann síðar
meir mætti komast í þjón-
ustu ríkisins; en sólmvrkvi
árið 1560 vakti áhuga hans
á stjörnufræði og svo fór að
lokum, að hann helgaði sig
algerlega þessari visinda-
grein.
Meðan Brahe dvaldist í
Rostock, lenti hann í orða-
sennu við danskan aðals-
mann, Manderup Pausberg
að nafni. Af þessu leiddi ein-
vígi, og er deiluaðilar börð-
ust 3. dag jóla 1566, fjekk
stjörnufræðingurinn tilvon-
andi sverðshögg ofan á nef-
ið, svo að hann misti mikið
af því.
Tycho Brahe ljet gera
sjer plötu og festi hana á það
sem eftir var af nefinu. —
Plata þessi var gerð úr gulli
EFTIR HRRALD MORTENSEN
læi, Newton, — en án hans
hefði keðjan slitnað.
' > í hi :j; F nCf o’f XXA
Tycho Brahe
til þess að fá úr.þessu skor-
ið, spurði hann vegfarend-
ur, hvort þeir sæju stjörn-
una líka.
Hin einkennilega ,,nýja
kynni mikilvægra vísinda-
starfa. Til Úraníuborgar
komu ungir menn úr öllum
áttum, til þess að stunda
nám undir handleiðslu hins
fræga stjörnufræðings. Svo
kom, að höllin varð of lítil
fyrir vísindatæki þau, sem
við bættusp og því var það,
að árið 1584 var bygð stjörnu
athugunarstöð, sem kölluð
var Stjörnuborg, en hvolf-
þökum byggingar þessarar
mátti snúa að hverjum þeim
hluta himinhvolfsins, sem
rannsaka átti.
1590—92 var komið upp
pappírsgerð, til að fram-
leiða pappír í bækur þær,
sem prentaðar voru í höll-
inni.
Árið 1588 ljest Friðrik II, orðum hafi hann
verndari Tycho Brahe. Kom

Legsteinn Tycho Brahe.
Mæðrastyrksnefndin
þarf á góðvild bæj*
stjarna“ vakti að vonum brátt að því, að nokkrar vær
mikla athyli. Hún var sýni- ingar yrðu með stjörnufræð
leg í hálft annað ár, en dofn
aði svo og hvarf alveg.
Brahe, sem hafði í'ylgst
vandlega með stjörnunni,
gaf út bók um hana 1573,
en sama ár hafði hann geng-
ið að eiga prests eða bónda-
dóttur. Um hana vita menn
ekkert, nema það, að hún
hjet Christina Barbara.
Það mæltist illa fyrir, með
al ættingja hans og annara
aðalsmanna, og olli stjörnu-
fræðingnum miklum erfið-
leikum, að hann skyldi hafa
kvænst ótíginni konu. Christ
ina fæddi honum 8 börn, en
og silfri; og er grafið var í þau fylgdu foreldrum sín
leiði hans í Prag árið 1901,
sáust enn leifar af grænleit-
um lit á nefbeininu, sem
stafað mun hafa af gerfi-
nefinu.
Fer til Augsborgar.
Nokkru eftir umrætt ein-
yígi fór Brahe til Augsborg-
ar. Honum f jell mætavel við
bæ þennan og hugðist setj-
ast þar að, en varð þá að
hverfa aftur heim til Dan-
merkur, þar sem faðir hans
var kominn að andláti.
Að föður sínum látnum
erfði Tycho Brahe Knuds-
torp. Dvaldi hann þá tíðum
hjá Sten Bille, móðurbróður
sínum, í klaustrinu Herre-
vad, en það var í klaustri
þessu, sem það kom fyrir,
ætlað að
enda verk sín og eftirláta
þau þannig framtíðinni".
um, er þau fóru frá Dan-
mörku.
Því var fyrir að þakka að
Brahe settist ekki að erlend
is, eins og hann hafði áform-
að, að Vilhjálmur IV land-
greifi, hafði mikinn áhuga á
stjörnufræði. Landgreifinn
vakti athygi ' Friðriks II á
hinum unga manni, en kon-
ungur stefndi Tycho Brahe
til viðtals við sig og bauð
honum Hveney að ljeni. —
Hveney er smáey í Eyrar-
sundi, og þar bauð honung-
ur honum að láta reisa hon-
um viðeigandi byggingu.
ingnum og Kristjáni IV, hin
um unga konungi. Taldi kon
ungur hann vanrækja skyld
ur sínar sem ljensmaður og
fór svo, að nokkur ljen voru
tekin af honum. Þá bárust
konungi og hvað eftir ann-
að kjartanir vegna slæmrar
meðferðar Tycho á bændum
Hveneyjar. Endanlega olli
þetta og ýmislegt annað svo
því, að stjörnufræðingurinn
yfirgaf föðurland sitt árið
1597.
Til Bæheims.
Eftir að hafa dvalist nokk
ur ár í Waudsberghöllinni,
nálægt Hamborg, þáði hann
heimboð Rúdólfs keisara í
Bæheimi, og haustið 1599
fluttist hann með fjölskyldu
sinni til Prag. Keisarinn tók
vel á móti meistaranum og
bauð honum sem dvalarstað
höllina Benátky, um 38 km
fyrir norðan Prag.
Nú hófust stjörnurann-
sóknirnar aftur, en þó varð
heldur lítið úr þeim. Styrki
þá, sem hann hafði fengið
loforð um, fekk hann ekki
fyr en seint og síðar meir,
og ekki er að efa, að Tycho
hefur verið óánægður með
skilyrðin í Bæheimi. Hann
var önugur og orðfár og erf-
Á Hveney.
Þannig fór þá, að á miðri. iður umgengni.
eyju þessari reis upp á árun
um 1576—80 hin einkenni-
Mesti stjörnufræðingurinn.
stjörnufræðilegu athuganir,
Kepler fekk að láni hinar
sem voru ævistarf Tycho
Brahe. Þegar Kepler dó 1631
fjellu athuganirnar í hlut
sonar hans, Lúðvígs Keplers
læknis, en hann seldi þær
aftur Friðriki III Danakon-
ungi fyrir 600 dali, enda þótt
þær væru eign keisarahirð-
arinnar. Athuganir þessar,
sem eru 18 bindi alls, gaf
stjörnufræðingur af dönsk-
um ættum, J. L. E. Drever,
út í Oxford á kostnað ,,Det
danske Sprog- og Litteratur
selskab“.
Dómur síðari tíma hefur
verið á einn veg: að Tycho
Brahe sje höfundur hinnar
nýrri stjörnufræði. Athugan
ir hans voru framúrskarandi
nákvæmar, og á hinum
mörgu og glöggu athugun-
um gat Kepler grundvallað
hið fræga lögmál sitt um
breyfingu reikistjarnanna.
Á lögmáli Keplers bvggði
svo loksins Isaac Newton
lögin um aðdráttaraflið.
Tyche Brahe dáðist að
Kopernicusi, en gat ekki fall
ist á heimsmynd hans. — í
stað þess skapaði hann „tyc
honiska kerfið“, þar sem
jörðin er miðpunktur sólkerf
isins. Þetta kerfi öðlaðist þó
Tycho Brahe ljest 24. okt.' ekki viðurkenningu: aðeins
úr magasjúkdómi. Hann
MÆÐRASTYRKSNEFND
kvenfjelaga bæjarins hefir í
undanfarin allmörg ár leitað til
bæjarbúa fyrir jól um styrk til
þess áð geta veitt einstæðum
mæðrum nokkra hjálp. Hafa "
bæjarmenn jafnan tekið þeim
tilmælum vel.
Því það er gamall og góður
siður, að þeir sem eru aflögu-
færir, hugsi sjer að auka
á jólagleði sína, með því að
rjetta bágstöddum hjálpar-
hönd. Það skiftir ekki aðalmáli
hvert hjálpin kemur. Aðalatr-
iðið er að vita af því, að þær
gjafir, sem gefnar eru, komi
að notum, komist til þeirra
sem eru hjálparþurfi.
I mörg ár hafði Laufey
Valdimarsdóttir aðalforgöngu
jólasöfnunar Mæðrastyrks-
nefndarinnar á hendi, en í
fyrravetur þegar Laufey heitin
var farin af landi burt í síð-
asta sinn, tók frú Guðrún
Pjetursdóttir við formensk-
unni.
Fyrir jólin í fyrra fjekk
Mæðrastyrksnefndin í gjöfum
frá bæjarbúum samtals kr.
43,300 en auk þess mikið af
matvælum, fatnaði, leikföng-
um o. fl.
í það sinn veitti nefndin 105
konum styrk. Voru það ekkjur,
fráskildar konur og konur er
áttu veika menn. Auk þess var
85 ógiftum mæðrum veittur
styrkur, er höfðu 95 börn á
framfæri sínu og 128 gamal-
mennum og einstæðingum.
Svo viðtæk héfir styrktar-
starfsemi Mæðrastyrksnefnd-
arinnar verið.
Hún má ekki verða minni
að þessu sinni. En til þess að
svo geti orðið, þurfa bæjarbú-
ar að minnast Mæðrastyrks-
nefndarinnar, er þeir fara að
hugsa til jólanna, og sjá svo
um, að eiostæðingarnir, sem:
nefndin styrkir, geti orðið þátt-
takendur í jólagleðinni.
Ibolyka Zilzer
r
\
nemandi hans, Longomon-
sem gerir 11. nóv. 1572, ef lega, litla höll og stjörnu- var þá aðeins 55 ára að aldri. tanus, varði þessa skoðun
til vill þann merkasta í ann- j turn, er skírð var eftir vernd Samverkamaður hans, Jó- hans, meðan hann lifði.
álum stjörnufræðinnar og argyðju stjörnufræðinnar ,hannes Iveplerf sem síðar Um dugnað við visinda-
lagði grundvöllinn að frægð og kölluð Úraníuborg. Um-|varð víðfrægur, lauk bókJedar rannsóknir og stjörnu
Tycho. jhverfis höllina voru háir víg þeirri, sem Tycho hafði rit- lathuganir hefur enninn skar
Að kvöldi 11. nóvember, garðar, en fýrir innan virki að athuganir sínar í, með að fram úr Tycho Brahe.—
þegar Tycho Brahe renndi þessi ávaxta og blomagarð- ,lýsingu á sjúkdómi hans og Lalandi, franski stiörnufræð
augunum, eins og hann var ■ ar. Á austur og vesturhorn-1 dauða. Hann skrifaði: jingurinn, kallar hann ,,le
vanur, upp í stjörnuhvolfið, um víggarðanna voru hlið j „Síðustu nóttina, er hann.plus grand observateur du
furðaði hann sig á því, að sjá
leiftrandi stjörnu í stjörnu-
merkinu „Casseopeju" en
Ijós hennar bar af öllum öðr
um stjörnum. Hann trúði
vart sínum eigin augum, og
með varðturnum; til norðurs : lifði, sagði hann hvað eftir1monde“ — mesta stjörnu-
lá hús þjónustuliðsins og til! annað: „Ne frustra vixisse fræðing iarðarinnar — og
suðurs prentsmiðjan, þar videar“ <mætti það vera Svíinn Dunér skrifar, að
sem verk meistarans vöru
prentuð.
í 21 ár var Hvenev heim-
dótnur sögunnar, að jég hafi
ekki lifað til einskis). Má
vafalaust telja, að með þeim
hann sje liður í hinni undur-
samlegu keðju: Kopernicus,
Tycho Brahe, Kepler, Gali-
HLJÓÐFÆRAVERSLUNIN
Drangey hefir fengið brjef frá
ungverska fiðlusnillmgnum
Ibolyku Zilzer. Segir frúin frá
för sinni til Frakklands, en þar
spilaði hún í þremur borgum,
við mjög góðar undirtektir.
í París t. d. vorU aðgön'gu-
miðar að hljómleikum .frúarinn
ar uppseldir mörgum dögum áð
ur en hún spilaði.
Frúin mun dvelja á búgarði
sinum i Danmörku um jólin,
en fará svo í hljómleikaferð til
Búdapest strax eftir nýár.
Frúin biður að heilsa öllum
þeim mörgu og góðu vinum er
hún eignaðist hjer, og lætur í
ljós löngun til að koma hingað
aftur og sjá landið að sumar-
lagi.