Morgunblaðið - 09.10.1946, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 9. okt. 1946
INNING GIJÐIVIUNDAR HA
éfessors
Hjeraðslæknir á
Ákureyri
Guðmundur Hannesson er
einn þeirra manna sem standa
Ijóslifandi fyrir hugskotssjón-
um mínum frá uppvaxtarárun-
um. Hann var tíður gestur á
heimili foreldra minna. Og oft
fjekk jeg tækifæri til þess að
koma á heimili hans, og hans
ágætu konu, frú Karólínu ís-
leifsdóttur.
Hann varð hjeraðslæknir á
Akureyri árið 1896, og hjelt
því embætti í 11 ár. í mínum
augum, og margra annara, var
hann hreinasti töframaður. Og
þó þurfti eldri mann og þrosk-
aðri en mig, til þess að skilja til
fulls, hve mikill og fjölhæfur
atorkumaður hann var.
Hann hafði stóru læknis-
hjeraði að sinna, varð oft að
leggja á sig erfið ferðlög, eink-
um á vetrum. Hann hafði spí-
talans að gæta. Og þurfti dag-
lega að taka á móti fjölda
sjúklinga er til hans leituðu.
En þó hann hefði öllum þessum
skyldustörfum að gegna, þá var
ekki annað að sjá, en alt þetta
væri honum leikur einn. Svo
mikið var starfsþrek hans og
starfsgleði. Samhliða hinum
daglegu störfum hafði hann
tíma til að lesa fjölda bóka um
hin fjarskyldustu efni og ræða
áhugamál sín við kunningja
sína og útskýra það, sem fyrir
honum vakti. Hann var altaf að
fræða þá sem hann umgekkst.
Altaf síkátur og glaður, með
spaugsyrði á vörum. Rjett eins
og alt starf hans væri honum
sífeld ánægjulind.
Spítalalæknir.
Þegar hann kom til Akur-
eyrar var þar lítil og ófullkom-
in spítalakytra. Hann kom því
til leiðar á næstu árum, að
bygður var spítali, sem á marg
an hátt var til fyrirmyndar á
þeim tíma. Hann rjeði öllu um
bygginguna. Jeg veit ekki bet-
ur en hann hafi sjálfur gert
uppdrættina að spítalanum og
íbúðarhúsi er hann bygði sjer
þar í nágrenninu.
Ein af fyrstu endurminning-
um mínum frá heimili hans er
sú, að hann var að sýna gestum
líkan af íbúðarhúsinu tilvon-
andi er hann hafði sniðið og
límt saman úr pappa.
Þegar Guðmundur læknir,
en svo var hann altaf kallaður
í daglegu tali í Eyjafirði á þeim
árum, hafði komið sjer upp
sæmilega góðum starfsskilyrð-
um í hinum nýja spítala, gerð-
ist hann mikilvirkur skurð-
læknir svo mikið orð fór A
honum um alt land. En það
munu fáir hafa vitað, hve
mikla djörfung hann sýndi í
þeim efnum, og snilli, er hann
hóf skurðlæknisstarf sitt, því
þegar hann útskrifaðist úr
Hafnarháskóla var kenslan
ekki meiri þar í verklegum
efnum en svo, að hann kom
hingað heim, án þess að hafa
nokkru sinni haft tækifæri til
þess að vera viðstaddur er hol-
skurður var gerður. Við þessi
læknisstörf sín naut hann að-
stoðar konu sinnar, er var í
þessu sem öðru honum hin
besta stoð.
Vinsældir.
Læknisstörf Guðmundar á
Akureyri öfluðu honum mik-
illa og almennra vinsælda.
Margir áttu honum líf sitt að
launa. Umhyggja hans og Ijúf-
menska í öllu viðmóti við sjúkl-
inga gerði sitt að menn dáðu
hann. Svo örugg var þekking
hans, að alt var sem lægi hon-
um opið er að læknisstörfum
laut.
Hjálpsemi hans var við
brugðið. Hvort hann fengi
greiðslu fyrir læknisverk virt-
ist honum fullkomið aukaatriði
ef ekki beinlínis ógeðfelt. Hann
gat nærri því orðið stygglynd-
ur við fólk sem hann vissi að
var fátækt, ef það ætlaði að
borga honum læknishjálp. Jeg
man eftir honum einu sinni, er
hann kom heim til sín til mið-
degisverðar og sagði þá frá
því að hann hefði hitt gamla
konu niður á bryggju, er geng-
ið hefði í veg fyrir hann, og
viljað fyrir hvern mun borga
honum 5 krónur, sem hún sagð
ist skulda honum. Hún var að
bíða eftir skipi ásamt fleira
fólki, er ætlaði til Vesturheims.
Jeg ætlaði aldrei að geta komið
þeirri góðu konu í skilning um
að hún ætti að eiga þessar
krónur, því hún þyrfti frekar á
þeim að halda en jeg“, sagði
Guðmundur.
Ráðhollur leiðbeinandi.
Á læknisferðum sínum um
hjeraðið hafði hann sífelt vak-
andi auga á búnaðarháttum
manna og öllu því er að um-
gengni og þrifnaði laut. Var
hann þá ekki royrkur í máli, er
honum fanst ábótavant 1 ein-
hverju, sem með árvekni og
reglusemi var hægt að laga.
Gagnvart hjeraðsbúum kom
hann ekki aðbins fram sem
duglegur og ósjerhlífinn lækn-
ir, heldur sem ráðhollur áhuga
samur leiðbeinandi á svo til
öllum sviðum.
Byggingamálin voru á þess-
um árum eitt helsta hugðar-
efni hans sem og síðar. Gæti
hann gefið hjeraðsbúum leið-
beiningar um húsabyggingar
ljet hann það ekki hjá líða.
Eitt sinn að vorlagi, er hann
sem oftar var á ferð að nóttu
til, og átti leið um á Möðru-
völlum, mán jeg eftir, að hann
vakti föður minn upp til þess
að benda á að honum líkaði
ekki hvernig hlaðinn var hest-
húsveggur sem verið var að
gera heima við bæinn.
Skemtilegur gestur.
Þó heimsóknir Guðmundar
læknis í sveitina væru oftast í
sambandi við einhver veikindi
heimilisfólksins, sem eðlilegt
var, þá var jeg ekki gamall,
þegar mjer þótti hann vera
einn af skemtilegustu gestum
er komu á heimili foreldra
minna. í hvert skifti sem hann
kom hafði hann á takteinum
langar frásagnir af einhverju
skemtilegu er hann hafði. lesið,
ellegar sjeð á ferðum sínum,
ellegar hann þá gerði grein
fyrir einhverjum þeim hug-
myndum sínum, sem hann
hugðarefnum, er vakandi á-
hugi hans og fjölþættar gáfur
bjuggu honum í hendur.
V. St.
Gísli Sveinsson:
Guðraundur
Guðmundur Hannesson
hafði á prjónunum og miðuðu
til framfara. Frá öllu þessu
sagði hann með, fjöri áhuga-
mannsins, sem hreif bæði unga
og gamla. í öllu látbragði hans
var svo óbilandi öryggi, er
skapaði mjer ungum bjargfasta
trú á því, að kynslóð hans væri
að breyta lífskjörum þjóðar-
innar til batnaðar.
„í afturelding“.
Framan af Akureyrarveru
sinni mun Guðmundur ekki
hafa gefið sig verulega að
stjórnmálum. En þegar hann
fór út í þá sálma þá munaði um
hann þar, ekki síður en á öðr-
um sviðum.
Þegar hann skrifaði hina
frægu bók sína „I afturelding“
voru þeir nágrannar á Akur-
eyri faðir minn og hann. Það
fjell í minn hlut að tæma heil-
ar bókahillur af Alþingis- og
Stjórnartíðindum úr bókasafni
föður míns, og fara með til
Guðmundar. í einfeldni minni
hjelt jeg það myndi taka hann
nokkur ár, að pæla í gegnum
þær bókmentir, svo að gagni
yrði.
Mig minnir það hafi verið
tíu dögum eftir bókaflutning-
ana, sem Guðmundur kom eitt
kvöld inn í skrifstofu föður
míns með allmikið handrit og
segir: „Jæja Stefán, nú er jeg
búinn að skrifa heila bók“. Það
var „í afturelding“. Guðmund-
ur fjekk sjer sæti og las bók-
ina upphátt þarna um kvöldið.
En bæklingur þessi markaði að
nokkru tímamót í stjórnmála-
þróun þjóðarinnar, sem kunn-
ugt er.
Brottförin.
Þegar hjeraðslæknisembætt-
ið í Reykjavík losnaði árið 1907
sótti Guðmundur frá Akureyri.
Hann mun hafa verið í nokkr-
um vafa um, hvort hann ætti
að leita brott frá þessum stað,
þar sem hann átti svo óskift-
um vinsældum að fagna. Hjer-
aðsbúar vonuðust eftir að veit-
ingavaldið reyndist svo hlut-
drægt, að hann fengi ekki em-
bættið hjer syðra. Þeim varð
ekki að von sinni. En það hygg
jeg að hafi helst ýtt undir hann
að sækja frá Akureyri, að hann
hafi fundið, að þegar stundir
liðu, myndi jafnvel starfskröft-
um hans vera ofvaxið að ljúka
þeim sívaxandi læknisstörfum
er á hann hló.ðust þar, og geta
þó um leið haft nægan tíma til
þess að sinna þeim margskonar
og sfjómmáiin
Það hefir með rjettu verið
sagt, að Guðmundur Hannes-
son hafi verið hreinn braut-
ryðjandi hjer á landi á ýmsum
sviðum, er að vísu lágu upp-
lagi hans og mentun nærri, svo
sem vóru læknisfræðileg efni
og skipulags- og byggingamál.
En hann kom einnig; nokkuð að
óvörum, á besta skeiði æfinnar
inn á það sviðið, sem kunnugir
hugðu honum einna fjarlægast,
stjórnmálasviðið, og gerðist þar
um tímá merkisberi. Það var
þegar endurreisnartími ís-
lenzku sjárfstæðisbaráttunnar
hjelt innreið sína með’þjóðinni
upp úr síðustu aldamótum með
landvarnar- og skilnaðarstefn-
unni. Hann fann þá næsta
þarfa og æskilega köllun hjá
sjer, sem þróaðist af kynnum
við áhugamenn norðanlands og
íslenska stúdenta í Kaup-
mannahöfn á árunum 1904—6,
til þess að ganga fram fyrir
skjöldu og svifta þeirri þoku
af málinu, sem hulið hafði rjett
viðhorf þess vegna þrotlausrar
deilu um aukaatriði síðustu
þrjá áratugina. Nokkrir Hafn-
arstúdentar og þeir fremstu í
landvarnarflokknum í Reykja-
vík voru þá að komast að þeirri
ótvíræðu grundvallarniður-
stöðu, að hjer væri einfaldlega
ekki um annað að ræða fyrir
Islendinga en algeran skilnað
við Dani. Og í blaðagreinum á
Akureyri og í hinum fræga ritl-
ingi sínum: í AFTURELDING,
1906, setti hann þessa vissu, um
fullveldisrjett landsins, svo
skýrt fram og skarplega, að
langt bar af öllu, sem um þetta
efni hafði verið skrifað frá því
er Jón Sigurðsson reit sínar
merkustu greinar. Vakti ritið
einnig þegar verðskuldaða
hrifningu, ekki aðeins sam-
verkamanna hans í þessuin mál
um, heldur og gervallrar al-
þýðu þessa lands, svo að segja
mátti, að úr því hjeti stjórn-
málabaráttan við Dani framar
öllu skilnaðarmálið, sem eins
og kunnugt er, lauk með fulln-
aðarsigri íslendinga og að ein-
huga vilja þeirra h. 17. júní
1944.
En margir steinar urðu í vegi
á langri leið, sem smátt og
smátt tókst að ryðja úr brautu,
og skal ekki um það fjölyrt
hjer. Enda sóttist jafnt og þjett,
þrátt fyrir alt, árfam í rjetta
átt. — Mjer er minnisstætt,
meðal annars frá þeim tímum,
að þegar boðað var til Þing-
vallafundarins 1907, vórum
við tveir, G. H. og jeg, kjörnir
fulltrúar þangað úr Akureyrar-
bæ, en þar dvaldi jeg þá að
nokkuru þau misseri, þótt jeg
væri við nám í Khöfn. Af ófyr-
SSONAR
irsjeðum ástæðum komst hann
þó ekki á Þingvöll, svo að jeg
fór einn með það umboð. Og
vel má það nú koma fram, að
ályktun sú, er gerð var á Þing-
vallafundinum, varð okkur
báðum vonbrigði, fyrir sakir
óskeleggs orðalags, sem minni
hluti nefndar rjeði, þótt bæði
jeg og aðrir að sjálfsögðu gerð-
um úr því það besta og áhrifa-
ríkasta, sem kleift var, 1 deil-
unum síðar við Dani. Var og
efalaust, að allur þorri fundar-
manna hefði helst kosið, að ó-
tvíræð fullveldis- og sklnaðar-
krafa hefði þá þegar komið
fram í sjálfri fundarályktun-
inni, þótt ekki þætti eftir at-
vikum ráðlegt að gera 1 því
neinn glundroða, heldur ein-
mitt kappkosta, að allir gætu
staðið saman um afgreiðslu
málsins.
Forusta Guðmundar Hannes-
sonar í skilgreiningu sjálfstæð-
ishugtaksins og sjálfstæðisbar-
áttunnar á þessum tíma er
veigamesti þáttur hans í stjórn
málum, enda sannast sagt ó-
metanlegur fyrir rjettan fram-
gang málsins síðan, og munu
margir þeir, sem nú eru roskn-
ir, geta um það vitnað. Með frá
bærlega skýrri og rökfastri
hugsun og glöggri framsetn-
ingu í riti vann hann sín áhrif,
en áróðursmaður var hann lítill
á mannfundum, ljet þá best að
„tala fyrir fáum“, og þó eink-
um einum og einum, sem á rök
vildu hlýða, því að allar hliðar
vildi hann grannskoða, svo að
jafnvel ýmsum gat þótt nóg um.
Eina „áróðursferð“ í skilnaðar-
málinu fórum við þó saman frá
Akureyri veturinn 1907, sem
sje á hinn nafntogaða Ljósa-
vatnsfund, sem varð að ýmsu
sögulegur og a. m. k. Þingey-
ingar margir muna enn. — G.
H. gerðist síðar, eftir fleiri ár,
þingmaður, en sat aðeins
skamma stund á Alþingi og
kunni þar engan veginn við sig
og ljet fátt til sín taka. Taldi
hann sig einnig hafa margt
annað þarfara að gera en
hanga yfir dægurþrasi þing-
mála, eins og ósjaldan verður,
og flokkapólitík var honum
andstygð. Hann vildi láta
hverja skoðun njóta sannmælis
og taldi almennum málum
þannig bezt borgið. því að at-
hugun ætti að ráða, en ekki
einhliða málafylgja. En stjórn-
málaafskiftum hans mátti nú
heita lokið, þótt hann ritaði
síðar um ýmisleg stjórnmál og
þjóðfjelagsmál. Og þann vitn-
isburð mun hann alment fá, að
hann hafi verið drenglundaður
við menn og málefni, en lýð-
skrumara mat hann lítils, enda
var ekki laust við, að sumir
hefðu „horn í síðu“ hans þess
vegna. Hann vildi kanna alt,
sem hann fjekst við, til hlítar
og var í flestu bæði glöggskygn
og víðskygn. Og hagsýnn var
hann í öllum efnum. Jeg hefi
hjer aðeins minst hans í einu
tilliti, sem mjer var best kunn-
ugt um, en í mörgu var hann
frábær, sem aðrir geta um
dæmt. Við fáa menn hefi jeg
rætt, ef til vill engan, sem
meira hefði til brunns að bera
af skynsamlegu viti eða beitti
samviskusamlegri rökfærslu
Framh. á bls. 7.