Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1989, Blaðsíða 10

Lesbók Morgunblaðsins - 30.09.1989, Blaðsíða 10
Brauðgerðar- gaman Krístjón, Garpur og Jökull (með myndavélarglottið) í fótboltaspili. nálægt hreiðrinu, þá skilur maður eftir sig mannalykt. Garpur og Jökull eru yfir sig hrifnir af svona stórum eggjum og pæla í hvað þau gætu orðið stór spælegg á pönnu. Einn daginn eru engin egg í hreiðrinu._ Un- gamir hljóta að vera komnir útá vatn. Álfta- hjónin hafa fært sig lengra inneftir á vatninu og eru örugglega að kenna afkvæmum sínum sundtökin þar. ÚlliUngiKemur TilSögunnar Svo heyrum við undarlegt píp. Og rennum á hljóðið. Þar sem grænn runni slútir útí blátt vatnið, er lítill gráhvítur hnoðri. Hann er ósköp umkomulaus, reynir að reyta í sig runn- ann og pípir óspart. Þetta er álftarungi. „Þetta er Ulli ungi,“ segir Garpur. „Hann er aleinn greyið," segir Jökull. „Aumingja Úlli ungi,“ segja þeir og horfa hugfangnir á þenn- an fallega litla fugl, sem er greinilega yfirgef- inn. Kannski hefur tófan ráðist á hreiðrið og drepið systkini hans, eða hann villst frá hreiðr- inu og mamma hans ekki fundið hann aftur. Við látum hann vera í þeirri von að mamma hans fmni hann, en hann er enn pípandi á staðnum sínum, þegar við vitjum hans daginn eftir. Það verða miklar vangaveltur hvað skuli gera við ungann. Kristjón segist vanur að hugsa um æðarunga á Dröngum og segir frá því hvernig þeir voru fóstraðir hjá afa hans og ömmu, heiðursbóndahjónunum Kristni og Onnu á Dröngum. Þau taki oft undanvillinga og hafi þá í kassa undir eldavélinni og þegar þeir eru orðnir stórir elta þeir heimilisfólkið um allt. Og nú bregður svo við að eftir að strákamir hafa haldið á Úlla unga, kjagar hann á eftir þeim. Hann heldur að nú allt í einu eigi hann þrjár mömmur í stígvélum, en ungar elta það fyrsta sem þeir sjá hreyfast. Það verður úr, að við tökum hann með heim. Þegar við erum að halda af stað með Úlla unga í húfunni hans Kristjóns, kemur tófa í átt til okkar. HÚn er á leið niður að vatni í leit að einhveiju ætilegu handa þessum frægu svöngu yrðlingum. „Það er gott að tófan náði honum ekki,“ segir Jökuil. „Því hann er svo fallegur," botnar Garp- ur. Kristjón útbýr kassa, vatn í skál og brauð ofaní vatnið og Úlli ungi lætur sér vel líka. Hann bítur gras úti á hlaði og þeir láta hann ofaní bæjarlækinn, svo hann geti æft sund- tökin og viðrað sig. Þetta er stórkostlegt ævintýri. Tvíburarnir fylgjast með honum tímunum saman, hvernig hann snyrtir fjaðr- irnar, drekkur þessi ókjör af vatni og hvemig hann horfir þessum undursakiausu augum sínum á heiminn í kringum sig. Og svo er hann svo mjúkur. Er Aðalvík Veisla? Þannig líða dagamir. Oftast skýjað en hlýtt, en veðrið skiptir einhvern veginn engu máli. Við tínum krækling í fjörunni, skoðum himinháu fuglabjörgin útvið Bása, tálgum sverð, byggjum sandkastala í fjörunni og skreytum með32— þangi og skeljum. Það er svo margt forvitnilegt sem rekur. Og allir litlu lækimir til að vaða og breyta. Eitt kvöldið fara Garpur og Jökull í brúð- kaupsveislu. Ung brúðhjón giftu sig fyrr um daginn og um kvöldið er veisla í Jónshúsi. Tvíburamir eru vanir að fara þangað á kvöld- in að leika sér við alla hina krakkana í Víkinni og lenda þannig óvart í brúðkaupsveislu. „Við vorum í veislu," tilkynna þeir hróðugir, þegar þeir loksins koma dasaðir heim undir miðnætti. „Við fengum súkkuláði og æðislega góða köku. Það fengu allir köku,“ segir Garp- ur. „Og konan, sem var að gifta sig, var í kjól og með hatt og net fyrir andlitinu," held- ur Jökull áfram. „Maðurinn var líka með hatt og svo dönsuðu þau,“ segir Garpur. Hér eru hvorki sjoppur né sjónvörp, en það gleymist að sakna þess í hita leiksins. Stund- um les pabbi þeirra upphátt úr íslendingasög- unum á kvöldin fyrir þau og ég hef á tilfinn- ingunni að það sé hljómur orðanna, tónlist tungumálsins, sem hrífi þá meira en atburða- rásin, því þeir hlusta jafnhugfangnir á ættar- tölur og vígaferli. Það er alveg ótrúlegt hvað hægt er að finna sér til að gera. Stofna sirkus á einni tunnu, sjúga strá útí móa, veiða flugur handa Úlla unga, spila ólsenólsen, veiðimann og þjóf, vaða útí sjó, næstum uppí mitti, borða silung- inn sinn um kvöldið sem maður veiddi um daginn, heimsækja Dísu á Bóli, sem á alltaf „gott“ handa þeim í svuntuhorninu og á kvöld- in safnast krakkamir saman, úr Fjósatungu, Jónshúsi, Bóli og Steinhúsinu og hverfa inní hvönnina, sem er að verða mannhæðarhá. Og birtast alltíeinu aftur. Það er hægt að horfa á Fagranesið koma og fara og spíttbát- inn skera blánkan sjóinn. Og einn daginn er Fagranesið mætt til að sækja okkur en við komum aftur. Þeir veifa Yzta-bæ vel og lengi, fjölluin, lækjum, fuglum og álfum. Bless bless Yzti-bær og Aðalvík. Og við komum alveg örugglega aftur ... Brauðgerð hefur þekkst frá örófi alda. Sem dæmi um það hversu gömul þessi iðja er, má nefna að 10.000 ára gamlar minjar um bakstur hafa fundist í Sviss, til era fornegypsk- ar myndir af brauðbökun og árið 100 f.kr. vora í Róm a.m.k. 258 brauðbúðir. Fyrstu brauðtegundimar hafa væntanlega verið afskaplega grófgerðar, komið sem notað var í þær hefur líkast til verið marið með gijóthnullungi og síðan bakað við sjóðheita steina eða í ösku. Ekki er ólíklegt að brauð af þessu tagi séu hæfi- lega trefjarík og náttúraleg til að geðjast þeim sem á okkar tímum kenna sig við grænmetisát og náttúralækningar. Þetta voru svokölluð ósýrð brauð, það er að segja, í þeim var ekkert lyftiefni. Þannig er flat- brauðið okkar enn þann dag í dag. SÚRDEIG Síðar var farð að nota súrdeig til að fá lyftingu í brauðið. Sú aðferð er í raun og vera þannig, að gömlu deigi sem komin er geijun í, er blandað saman við deig sem á að baka. Geijunin heldur síðan áfram, brauðið lyftist og verður létt og laust í sér. Áður en deigið var bakað geymdu konurnar smáklípu af því til að eiga súrdeig í næsta bakstur. Talið er að Fornegyptar hafi fyrst- ir notað súrdeig og sérstaka bakarofna við brauðgerð. Seinna var farið að nota ölger til að lyfta brauðum og tvinnuðust þá öD gerð og bakstur gjarnan saman. í þá daga vora brauðgerðarhús oft jafnframt ölstofur. Braggað var í bakaríum á íslandi frá því að það fyrsta var sett á stofn árið 1834, og fram undir aldamót. Þá leysti pressuger ölgerinn af hólmi og þar með ölgerð í bakar- íum. Stundum var fengin lyfting í brauðin með því að bleyta í deiginu með slátursýru og láta það lyfta sér í svo sem hálft dægur við eldstæðið fyrir bökunina. Reyndar var súrdeig notað hér í heimahúsum til brauð- gerðar a.m.k. fram á fjórða áratug aldarinn- ar, og mörgum þótti t.d. betra að nota það í rúgbrauð en ger. Vöfíhyám fyrir hringavél Mortél FiskurOgBrauð Á fyrri öldum virðist hafa verið lítið um brauðgerð á íslandi. Kom þar fyrst og fremst til að landið var ekki vel fallið til kornrækt- ar, hún var héraðabundin og lagðist að lang- mestu leyti niður á 16. öld. Innflutt korn var jafnan dýrt. í fornbókmenntum okkar er sjaldan minnst á brauð og reyndar virð- ist brauð hafa verið sparimatur hjá almenn- ingi býsna lengi. T.d. var kaffibrauð lítið á borðum hversdags fram á þriðja áratug 20. aldar, en um það bil verður víða — þó ekki alls staðar — tvímælt í sveitum og með tvímælingnum kom blessað eftirmiðdags- kaffið um fjögurleytið með miklu brauði. Brauðleysið á íslandi vakti athygli Evr- ópubúa sem hingað komu á öldum áður, enda má segja að úti í Evrópu hafi brauðið verið „daglegt brauð“ í orðanna fyllstu merkingu strax við lok miðalda. í gömlum ritum um ísland sést víða að erlendir gestir hafa undrast þetta og sögur komust á kreik um að íslendingar byggju sér til brauð úr stöppuðum fiski, möluðum fiskbeinum, eða möluðum harðfiski; að bændur seldu dætur sínar kaupmönnum til einnar nætur fyrir brauðhleif og fleira af þessu tagi. Einn af kaupmönnunum sem hingað komu fullyrtu meira að segja að hann hefði horft á íslend- ing taka af sér skóna og stýfa þá úr hnefa eins og pönnukökur. Vísast er nú lítið að marka þessar sögusagnir, af þeim er mjög ákveðinn þjóðsagnakeimur eins og svo mörgum öðram frásögnum sem af þjóðlífi á Islandi gengu upp úr miðöldum. Hins vegar má kannske segja sem svo, að harð- fiskurinn hafi verið jafnþýðingarmikill í fæðubúskap Islendinga í gamla daga og brauðið var Evrópubúum. Lærðir íslendingar bára þessar sögur um algert brauðleysi til baka. Oddur biskup Einarsson segir t.d. í íslandslýsingu frá því nálægt 1600 að þótt brauð sé ekki algengt meðal alþýðufólks á íslandi, sé það alls ekki óþekkt og efnafólk hafi af því nóg. í svipaðan streng tekur Þórður Þorláksson biskup um miðja 17. öld. bakarofnar Og Tertur Brauðgerð hefur sem sagt vísast alltaf verið nokkur hjá okkur. Um bakstur er þó afar litlar heimildir að finna frá fyrri tíð, eins og reyndar er raunin um svo mörg vinnubrögð. Fyrsta eldavélin kom til Reykjavíkur 1861 og upp frá því breiddist --I— Garpur og Jökull með vinkonum sínum Idu Björk og Ástu Leu Á fyrri öldum virðist hafa verið lítið um brauðgerð á íslandi. Kom það fyrst og fremst til að landið var ekki vel fallið til kornræktar, hún var héraðabundin og lagðist að mestu niður á ló.öld. Eftir HALLGERÐI GÍSLADÓTTUR

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.