Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 10

.£LgfB
UMFERÐARAUNGÞVEITI í miðborg Chicago árið 1908. Mikil þrengsli og mengun einkenndi margar stórborgir um síðustu aldamót.
TIME
Thc Wcckly Ncwsmagazine
FRANK Lloyd Wright, einn frægasti
arkitekt Bandaríkjanna, á forsíðu Time
17. janúar, 1938.
Moody lést árið 1920 dró úr áhrifamætti skipu-
lagsins, en Wacker sem var formaður skipu-
lagsnefndar Chicago í 17 ár hélt uppi merki
þessar glæsilegu áætlunar. A annari heimsýn-
ingu í Chicago 1933 var tekið seman yfirlit um
85 atriði sem hrint hefði verið í frmakvæmd
samkvæmt skipulagsáætlun Bumham frá 1909.
Því miður snéru Bandaríkjamenn sér á næstu
áratugum aðallega að minni skipulagsáætunum
svo sem að endurnýjun eldri hverfa.en mikið
var af lélegu húsnæði sem fátækir innflytjend-
ur höfðu byggt á seinni hluta 19.aldar.
Þrir braulriðjendur i byrjun aldar
Á fyrri hluta 20. aldar voru nokkrir hugsjón-
armenn á sviði borgarskipulags mjög áberandi
og höfðu mikil áhrif á þróim hugmynda um
æskilegt borgarskipulag.
Sagnfræðingurinn Lewis Mumford var
Bandaríkjamaður fæddur 1895. Hann var af-
kastamikill rithöfundur og skrifaði fjölda bóka,
m.a. „The Culture of Cities“ árið 1938 og „The
City in History" árið 1961. Hann hafði yfirgrips-
mikla þekkingu á þróun borga frá upphafi vega
og vildi að skipulagsaðilar lærðu af reynslu sög-
unnar. Hann lagði megin áhefslu á menningar-
þáttinn og dáðist af handverki og menningu
miðaldaborga. Mumford gerðist helsti talsmað-
ur garðborga í Bandaríkjunum í byrjun aldar-
innar. Hann varaði við oftrú á tækninýjungum
og óheftum vexti stórborganna.
Frank Lloyd Wright (1869-1959) er einn
frægasti arkitekt sem Bandaríkjamenn hafa
eignast. Hann bjó og starfaði lengi í Chicago og
þar er að finna margar af hans frægustu bygg-
ingum m.a. í úthverfinu Oak Park og einnig í
miðborginni. Við hann er kenndur gresjustíll-
inn „the Prairie School" sem hafði gífurleg
áhrif í Bandaríkjunum og viðar. Húsin hans eru
mjög stílhrein þar sem þungar láréttar línu og
þakskegg sem teygir sig langt út fyrir húsvegg-
ina setja jarðbundinn svip á húsin.
Upp úr 1930 kynnti hann skipulagshugmynd-
ina Breiðvang „Broadacre City“. Með skipu-
lagshugmyndinni var Wright að reyna að end-
urskapa mannlíf og umhverfi í þettbýli eins og
hann hafði kynnst því í uppvexti sínum í sveit-
um Wisconsin í lok síðustu aldar. Með tilkomu
einkabílsins þyrftu borgir ekki lengur að vera
jafn þéttbyggðar. Hvert heimili skyldi byggt á
1 ha af landi. Þar sem íbúamir gætu ræktað
kartöflur og grænmeti til heimilisins.
Þjónustu- og atvinnusvæði voru tengd megin
umferðaræðum. í raun gaf Wright upp forskrift
af úthverfum bandarískra borga 3 áratugum áð-
ur en þau fóru að byggjast að ráði, nema að lítið
hefur farið fyrir grænmetisræktun úthverfabúa.
Le Courbusier (1887-1965) var ásamt Lloyd
Wright, Walter Grobius og Mies van der Rohe
einn af áhrifamestu arkitektum heimsins á fyrri
hluta aldarinnar. Hann var höfundur stórbrot-
inna hugmynda í borgarskipulagi. Hugmyndir
sínar setti hann fram í tveimur bókum „The
City of Towmorrow" 1922 og „The Radiant city“
1933.
Öfugt við Wright fannst honum vestrænar
borgir of dreifbyggðar og að þær tækju upp
allt of mikið dýrmætt landbúnaðarland. Hann
mælti með því að byggðir yrðu háir turnar
(skýjakljúfar) með nægu landrými umhverfis,
raunar væri aðeins byggt á 5%-10% af grunn-
fleti hverrar lóðar. í turnunum væri mismun-
andi notkun eftir hæðum, íbúðir, þjónusta,
skrifstofur, heilt samfélag í hverri byggingu.
Hraðlestir og hraðbrautir tengdu bygging-
arnar saman. Le Corbusier gekk fremur illa
að fá skipulagshugmyndir sínar framkvæmd-
ar í Evrópu, nema í smáum stíl. Einstök út-
hverfi t.d. í Bretlandi voru byggð á hugmynd-
um hans og einnig úthverfi Stokkhólmsborg-
ar, þar sem byggð voru háhýsi umhverfis lest-
arstöðvar. Turnhúsin á Laugarásnum og í
Heimunum sína að áhrif Le Corbusiers náðu
til íslands. Þekktustu skipulagsverkefni hans
eru Unite d’Habitat í Marseille í Frakklandi
og borgin Chandigarh í Indlandi. Bandarískir
arkitektar hrifust mjög af hugmyndum Le
Corbuscer sem urðu þeim hvatning við bygg-
ingu skýjakljúfa í miðborgum bandarískum
borga.
Að sjálfsögðu mætti tilnefna fleiri áhrifamenn
í skipulagi borga á þessum tíma eins og t.d.
Skotann Geddes upphafsmann svæðisskipulags-
áætlana sem byggðar voru á nákvæmri gagna-
söfnun og Spánverjann Soria Y Mata talsmann
línuborga þ.e. að byggja tug km. langa byggð
umhverfis hraðbraut eða lestarspor. Sammerkt
með hugmyndum flestra þessara hugsuða og
frumkvöðla var að þeir töldu sig vera með „end-
anlega" lausn á skipulagi borga og með því að
skapa það umhverfi sem þeir lögðu til mætti
uppræta félags og efnahagsleg vandamál borg-
anna. Skipuleggjendur borga ættu að sjá um að
kom tilllögum í ffamkvæmd, jafnvel gjörbylta
öllu umhverfi án þess að nokkuð væri minnst á
samráð við íbúa borganna.
Borgarskipulag á seinni hluta sfðustu aldar
einkenndist af tæknilegum umbótum í sam-
göngumálum og veitukerfum Síðan tóku við um
aldamótin tímabil hugsjónamanna sem vildu
umbreyta borgum og skapa þar með betra um-
hverfi og samfélag í ýmis með stórum svæðis-
skipulagsáætlunum eða nýborgum. Þegar kom
fram á þriðja áratugin færðist áherslan frá því
að fjalla nær eingöngu um mannvirki f það að
taka fyrir einstaka þætti svo sem íbúðahverfin
sjálf og var algeng lausn að rífa lélegt húsnæði í
innri hverfum borganna (renewal). Fjallað
verður nánar um þau atriði í næstu grein og
víkur þá sögunni til Islands.
Skipulagsfræði.
I byrjun aldarinnar varð fræðigreinin um
skipulag borga til. Árið 1909 bauð Harvard há-
skólinn upp á fyrsta námskeiðið í skipulagsfræð-
um og sama ár var fyrsta ráðstefnan um skipu-
lag borga haldin í Bandaríkjunum. Árið 1917
voru samtök skipulagsfræðinga stofnuð i Banda-
nkjunum. Félag skipulagsfræðinga í Bretlandi
„Royal Town Planning Institue" var stoftiað
1914. Félag skipulagsfræðinga var stofnað á ís-
landi fyrir um áratug. í Bretlandi og Bandaríkj-
unum og Kanada hefúr skipulagsfræði verið sér-
stök fræðigrein í háskólum í áratugi, en í flestum
Evrópulöndum hafa þessi fræði verið hluti af
námi í húsagerð og verkfræði, og skýrir það að
hluta til hvers vegna féjag skipulagsfræðinga
var stofnað svona seint á Islandi.
Höfundurinn er doktor í skipulagsfræðum og starfar
hjó Borgorskipulagi.. Hann var í rannsóknarleyfi við
lllinois háskólann í Bandaríkjunum síöastliðinn vetur
og er víða vitnað til skipulagsmála þar í landi f
greinunum.
GUÐNÝ SVAVA
STRANDBERG
NÆTUR-
GANGA
A vegi mínum
dafna ekki blóm
því niðdimm nótt
með kaldri hendi lýkur
um sérhvert blóm
á næturgöngu minni.
A vegi mínum
deyja lítíí blóm
í FJÖTRUM
I haustgulu kvöldskini
leiðast elskendurnir
að fossinum
Komdu, segir hann
og stekkur út á stein
í miðri ólgandi ánni
Komdu segir hann aftur
biðjandi ogréttir út höndina
Hann stendur enn
einn á hálum steini
Svellbólstruð áin
Fossinn ífjötrum
- ísköldum fjötrum
Höfundurinn er myndlistarmaður í Reykjavfk.
KRISTJÁN M.
FALSSON
í LYNGMÓ
I lyngmó spóinn vellir sitt lag
og lóan kveður dírr-in-dí.
Hrossagaukur með þyt hátt í lofti
yfír höfði krían
ver sitt bú.
Rjúpan hleypur, stöðvast, hleypur aftur
hnipra sig ungar.
Þúfutittlingur, jafnvel músarríndill
þenur vængi,
það er sjaldgæft að sjá.
Stokkendur á móatjöminni eiga
hreiður
ekki langt frá.
Ádftin hvílist með höfuð undir væng
og heiðagæs flýgur hjá
hænsnin gagga á bóndabæ í fjarska.
Sveitin klæðist gylltum Ijóma að kveldi
krían þagnar.
Stakur fuglasöngur fjarri mannabýlum
fjarlægist
en á morgun hefst hann aftur.
Sólin kemur upp og allt hreyfíst
í mónum.
Raddirnar vakna rétt si svona
rjúfa þögninu.
Hefurðu skynjaðþetta?
Höfundur vinnur á Amtsbókasafninu
á Akureyri.
LEIÐRETTINGAR
Með Ijósmynd úr Ijósmyndasafni Jó-
hanns Rafnssonar í Lesbók 1. ágúst sl.
var mynd af hópi sjómanna og voru þeir
sagðir vera skipshöfn á bátnum Skúla
Skúlasyni. Þetta er rangt, en það rétta
er að skipstjórinn, sem situr fyrir miðju
á myndinni, hét Skúli Skúlason. Bátur-
inn hét aftur á móti Lovísa og var í eigu
Ásgeirsverzlunar á Isafirði.
I umfjöllun um nýja bók um Kjalnes-
inga var mynd úr bókinni af bænum í Ár-
túni á Kjalarnesi og hann nefndur „síð-
asti bærinn í dalnum" eftir samnefndri
kvikmynd Óskars Gíslasonar, sem hafi
verið tekin þar. Nú hefur komið í Ijós, að
þessi kvikmynd var alls ekki tekin í eða
við Ártún. Utitökur fóru ffarn við Tanna-
staði í Ölfusi, en innitökur í Árbæ í
Reykjavík. Valdimar Lárusson, leikari,
sem lék í kvikmyndinni hefur komið
þessu á framfæri. Leiðréttist
hvorttveggja hér með.
10 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22.ÁGÚST1998