Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 5

þykkja. Björn var talinn göldróttur af al-
þýðu manna, og var ályktað af almannarómi
að Skúli hefði látið undan vegna ótta við fjöl-
kynngi Bjarnar. Hins vegar urðu Skúli og
Steinunn samlynd hjón, en eins og hann seg-
ir sjálfur frá í ævisögubroti sínu var Stein-
unn kona er; „þyldi mína bresti og aldrei
reiddist mér, heldur væri mér ætíð hin sama
hvað á gengi“. Slíkrar húsfreyju þarfnaðist
Skúli.
Skúli hafði á yngri árum orð á sér fyrir að
vera mikill kvennamaður, en þó er varhuga-
vert að treysta slúðri, því svo margar kjafta-
sögur gengu af Skúla að afskaplega erfitt er
að greina satt frá lognu. Skagfirðingar
höfðu mjög gaman af því að tala um sýslu-
mann sinn, sem efni stóðu til, en stundum
tók sú kjaftagleði á sig viðurstyggilegar
myndir. Skömmu eftir að Skúli fluttist að
Gröf kom upp sá kvittur að hann héldi við
ekkju í nágrenninu og dætur hennar einnig,
en börnin sem samlífið gaf af sér væru borin
út. Skúli komst á snoðir um orðróminn og
rakti beint til upprunans, Þórodds Þórðar-
sonar heyrara (yfirkennara) á Hólum. Sá
þótti kjöftugur mjög og illmælgur en gat
litlu svarað þegar Skúli bar upp fyrir hann
róginn. Svo fór að hann baðst skriflega af-
sökunar og greiddi 60 dali í skaðabætur.
Hernig var meintur kvennaljómi Skaga-
fjarðar útlits? Jón Espólín lýsir Skúla
þannig: „Hann var hár meðalmaður á vöxt
og ei mjög gildur, kvikur mjög, skarpeygur
og nokkuð varaþykkur, mikill rómurinn og
sem hann beit á vörina þá hann talaði.“ Þó
vantar í þessa lýsingu, að Skúli fékk bólu-
sótt úti í Kaupmannahöfn og bar þess menj-
ar síðan með örum á andliti.
Skúli riður heirn til Hóla
Þegar Skúli var unglingur vildi hann kom-
ast í Hólaskóla með ölmusustyrk. Hann reið
heim til staðarins og bar málið upp við Stein
Jónsson biskup. Steinn lét piltinn bíða í heil-
an dag eftir ákvörðun sinni, en mjög hafði sá
biskup orð á sér fyrir að vera seinn til allra
hluta. Loks kom að um kveldið að Steinn
neitaði og varð Skúli frá að hverfa við svo
búið, grátandi að eigin sögn, og hét því að
næst þegar hann kæmi til Hóla í Hjaltadal
yrði honum betur tekið. Varð það að efnd-
um. Steinn var enn biskup er Skúli varð
sýslumaður árið 1737 og hafa Hólamenn
væntanlega verið þýðari er yfirvald héraðs-
ins reið í hlað. Steinn biskup var stór maður
og feitur með slíkt hæglætisskap að sagt var
að hann hefði aldrei reiðst á ævi sinni. Hann
átti aldrei í deilum og ljúflyndið aflaði hon-
um margra vina, en enginn var hann skör-
ungur á biskupsstóli og fór flestu aftur á
Hólum í tíð hans. Steinn var hins vegar vin-
sæit skáld á sínum tíma og í tilefni þess að
Upprisusálmar hans voru prentaðir á Hól-
um orti einn maður nyrðra:
Söngva strengi ég sá eins
að öllu vel forgillta
Hallgríms prests og herra Steins
í hörpu guðs samstillta
Þetta þótti mikið oflof, að líkja saman
Steini og Hallgrími Péturssyni, en lýsir
hversu skáld eru misjafnlega metin eftir tíð-
aranda. Nú er sálmakveðskapur Steins
gleymdur flestum. Einn af þekktari Hóla-
nemum frá tíð Steins var Galdra-Loftur
Guðmundsson sem stundaði nám við skól-
ann árin 1716 til 1722. Hann var sagður hafa
reynt að vekja upp biskupana í Hólakirkju
sem frægt er í þjóðsögum. Steinn átti að
hafa vandað um við pilt af sínu alkunna
hæglyndi, en Loftur iét það sem vind um
eyru þjóta.
Steinn réð Sigurð Vigfússon íslandströll
sem skólameistara á Hólum, en hann var
talinn sterkasti maður landsins. íslendingar
hafa alltaf haft hinar mestu mætur á krafta-
mönnum og það hafði herra Steinn sérstak-
lega, er hann henti sjálfur gaman að ýmsum
aflraunum. Bókvit hafði Sigurður þó ekki í
jöfnu hlutfalli við krafta sína. Hann þótti
slakur kennari og gekk illa að halda uppi
aga. Hólanemar nýttu sér grunnhyggni
karlsins til þess að kría út „lekaliberationir"
eða lekafrí. Þá komu þeir að morgni og
helltu vatrii á gólfið í skólahúsinu, síðan
bentu þeir Sigurði á lekann þegar kennslan
átti að hefjast sem svaraði þegar að bragði:
„Það er slett af so gú óforsvaranlegt, að
góðra manna börn sitji í slíku hrosshúsi."
Varð þá ekki nein kennsla þann daginn.
Hins vegar var skólahúsið hriplekt og oft
urðu „lekaliberationir" af náttúrulegum or-
sökum. Sigurði til aðstoðar var Þóroddur
heyrari, sem áður hefur verið minnst á,
hann var lítill vexti en þeim mun kjaftmeiri
og skammaðist oft í íslandströllinu sem brá
HÓLASTAÐUR var í döpru ástandi. Hús nídd af löngu viðhaldsleysi, illur aðbúnaður
staðarfólks og prentsmiðja grotnuð niður. Hér vantaði framkvæmdamann til þess að rífa
staðinn upp, og vildi svo heppilega til að slíkur maður bjó ekki mörgum bæjarleiðum frá.
Harboe skipaði Skúla Magnússon ráðsmann Hólastaðar árið 1741 og hann tók þegar ti
I óspilltra málanna.
aldrei skapi, utan einu sinni. Átti Þóroddur
þá fótum fjör að launa.
Keppt um Hólastað
Þegar Steinn dó 1739, tveimur árum eftir
að Skúli varð sýslumaður, sigldu tveir pró-
fastar utan til þess að ná biskupsembættinu,
þeir Halldór Brynjólfsson frá Staðarstað,
svili Skúla, (Þóra, kona Halldórs, var hálf-
systir Steinunnar sem Skúli átti) og Björn
Magnússon frá Espihóli. I' Kaupmannahöfn
var próföstunum tekið með hægð. Dönsk
kirkjuyfirvöld voru að íhuga umbætur á ís-
lenskri kirkjuskipan, fræðslu og skólahaldi
að tillögu Jóns Þorkelssonar er verið hafði
skólameistari í Skálholti. Til þess að prófa
lærdóm prófastanna var þeim fengin sín
bókin hvorum til þess að þýða yfir á ís-
lensku, og í hlut Halldórs kom „Sannleiki
guðhræðslunnar" eftir Eirík Pontoppidans
sem átti að verða nýtt fermingarkver. Þýð-
ing hans var síðan útgefin, en svo slælega
var að verki staðið hjá Halldóri, að presti
einum taldist til að 170 rangar þýðingar auk
160 prentvilla væru í kverinu. Var bókin æ
síðan köllum „Villu-Ponti“ á íslandi. Þrátt
fyrir það reyndist niðurstaða danskra yfir-
valda sú, að Halldór væri meiri fræðimaður
en Bjöm. Þeir prófastar rægðu hvor annan
sem mest þeir máttu við kirkjuyfirvöld ytra
og svo fór að þeir urðu báðir gerðir aftur-
reka til Islands án biskupstignar. Þess í stað
var danskur kastalaprestur, Loðvík Harboe,
skipaður biskup og sendur til landsins til
þess að gera úttekt á kristnihaldi, og fékk
hann sér til fulltingis Jón Þorkelsson sem
áður er nefndur. Þeir stigu á land á Hofsósi
1. júlí 1741 og fengu heldur napurlegar mót-
tökur, en götulýður í bænum gerði hróp að
þeim. Voru viðtökurnar litlu betri á Hólum.
Margir báru ótta fyrir komu þeirra; að
kristni í landinu yrði umbylt og klerkar
sviptir kjóli og kalli, og ekki hefur gremja og
mælgi hinna hryggbrotnu prófasta er á und-
an þeim komu bætt úr skák. Sérstaklega var
mikil reiði í garð Jóns Þorkelssonar fyrir að
ófrægja Island í útlöndum. Svo fór að menn
sefuðust. Harboe var hinn mesti mildingur
og rak ekki neinn nema í algerri nauð og
vera hans hér varð til mestu hjálpar fyrir ís-
lenska kirkju. Harboe þótti hins vegar
skrýtnar tjáskiptavenjur íslendinga sem
hann kynntist fyrstu vikumar hér, að þeir
drakku sig augafulla og gerðu honum síðan
heimsókn og helltu yfir hann skömmum og
svívirðingum, en komu svo daginn eftir og
báðu forláts á öllu saman.
Skúli verður ráðs-
maður Húlastaðar
Fyrsta verk Harboes á Hólum var að
kanna kunnáttu íslandströllsins sem var síð-
an sett af sem skólameistari. Harboe var þó
mildur sem ætíð. Það var látið heita svo, að
KIRKJAN á Gröf á Höfðaströnd er með
merkilegum, útskornum vindskeiðum. Skúli
Magnússon flutti að Gröf eftir að hann varð
sýslumaður Skagfirðinga.
RAGNHEIÐUR Jónsdóttir - konan á 5000
króna seðlinum - bjó á Gröf og var tvöföld
biskupsekkja. Hún hafði þótt besti kvenkost-
ur landsins og var fræg fyrir mjótt mitti.
Sigurður hefði hætt að eigin ósk og var hann
seinna gerður að sýslumanni Dalamanna.
Hólastaður var þá í döpra ástandi. Hús nídd
af löngu viðhaldsleysi, illur aðbúnaður stað-
arfólks og prentsmiðja grotnuð niður. Hér
vantaði framkvæmdamann til þess að rífa
staðinn upp, og vildi svo heppilega til að
slíkur maður bjó ekki mörgum bæjarleiðum
frá. Harboe skipaði Skúla Magnússon ráðs-
mann Hólastaðar árið 1741 og hann tók þeg-
ar til óspilltra málanna. Nú var gert við hús
staðarins, aðbúnaður skólapilta bættur og
matfongin dregin víða að. Þá var nýju lífi
blásið í Hólaprentsmiðju. Skúli réð þýskan
prentara til Hóla auk þess að útvega nýja
stíla til prentverksins og prentun hófst á ný
af fullum krafti jafnt sumar sem vetur og
fjöldi bóka gefinn út. Jafnframt þurfti Skúli
sem ráðsmaður að hafa eftirlit með þeim 330
jörðum sem biskupsstóllinn átti, en hagur
staðarins fór mjög eftir því hvernig sú fram-
kvæmdastjórn var leyst af hendi. Líklega
hefur Hólastaður aldrei verið betur rekinn á
þeirri öld, en undir ráðsmennsku Skúla og
sannaðist þar dugnaður hans og elja.
Nær öragglega hafa þeir Skúli og Harboe
ræðst við í Auðunarstofu, íverahúsi bisk-
upanna á Hólum. Þeir voru jafnaldrar, Skúli
30 ára en Harboe 32 ára gamall, og höfðu
lesið guðfræði (sem var aðalfag Skúla!) á
svipuðum tíma við háskólann ytra og hljóta
því að hafa haft um margt að spjalla; um
Kaupmannahöfn, borgina sem Skúli hafði
svo mikið dálæti á, og ef til vill um sameigin-
lega félaga eða kennara. Hins vegar hlýtur
talið einnig að hafa beinst að landsins gagni
og nauðsynjum. Biskupinn hefur spurt um
efnahag og ástand landsins sem hann átti að
þjóna, og hvers vegna íslendingar væra svo
fátækir og geðstirðir sem raun bar vitni.
Skúli hefur væntanlega borið undir hann
hugmyndir sínar um viðreisn íslands er
hann var þegar farinn að vinna að og holdg-
uðust ekki löngu seinna í Reykjavík. Harboe
vai* vel menntaður maður og tillögugóður,
og Skúli hefur vænst þess að einhver eyra
væra fyrir rödd þessa yfirvegaða guðs-
manns í Kaupmannahöfn. Hér fóra auk þess
beggja hagsmunir saman; Harboe hefur
verið feginn því að fá styrk frá sýslumanni i
þeim mikla andblæstri sem hann mætti, og
einnig séð að efnahagslegar framfarir væra
framforsenda fyrir bættu ki-istnihaldi. Þvi
hagur kirkjunnar var órofa tengdur lands-
hag. Sýslumaður hefur haft hvoru tveggja í
senn, metnað fyrir þjóð sína og sjálfan sig.
Sjálfur skýrir Skúli svo frá í skýrslu sinni til
Landsnefndar nokkuð seinna, að upphaí
innréttinganna megi rekja til komu Harboe,
þá fyrst hafi dönsk stjórnvöld farið að veita
málefnum íslands athygli og leitt hugann að
úrbótum á landshögum.
Á miðju sumri 1742 tygjuðu Harboe og
Jón Þorkelsson sig til brottferðar og héldu í
mikla reisu um landið þvert og endilangt
næstu þrjú árin til þess að kanna kunnáttu
presta og sóknarbarna. Þeir tvímenningar
vildu gjarnan vita hvaða boðskap íslenskir
klerkar hefðu að flytja söfnuði sínum úr pré-
dikunarstóli og hvernig þeir sjálfir héldu
góða og kristilega siðu. Einnig vildu þeir
forvitnast um lestrarkunnáttu sóknarbama
og hversu vel prestar sinntu fræðslumálum.
í skýrslu þeirra kom fram að læsi var mest
á Norðurlandi, þar sem talsvert meira en
helmingur fólks gat lesið, og áhrifin af
prentverki og menntunarstarfsemi á Hólum
vora sterkust, en Skálholtsstifti kom lakar
út. Þó verður að taka tillit til þess að sókn-
imar vora misjafnar innan biskups-
dæmanna og lestrarkunnátta fór mjög eftir
barnafræðslu presta. Og mun auðveldar var
fyrir klerka að svíkjast undan í sumum
hinna fjarlægari kima Skálholtsstiftis, en
hinum þéttu sveitum Norðurlands. Skýrslan
sýnir einnig hversu vanþakklátt starf það
var að vera sáluhirðir á Islandi. Einn prest-
ur á Austurlandi átti þá ósk heitasta að fá
mann í dyravörslu þegar hann messaði svo
sóknarbörnin hættu að rápa út og inn úr
kirkjunni.
Vegsemdir bíða
Eftir fjögurra ára íslandsdvöl héldu Jón
Þorkelsson og Harboe aftur út 1745, en á
næstu áram komu frá þeim ýmsar tilskipan-
ir og reglugerðir um kristnihald hérlendis
sem færðu marga hluti til betri vegar. Þeir
gerðu hins vegar einnig útlægar þjóðlegar
skemmtanir og gleði ýmiss konar sem þóttu
skapa léttúð og spilla siðferði fólks. Þá féllu
niður gamlir helgi- og hátíðisdagar íslenskir,
en helgihald hérlendis átti að vera sem mest
líkt því sem tíðkaðist úti í Danmörku.
Harboe varð seinna Sjálandsbiskup og
mikils virtur í Danmörku. Jón Þorkelsson
var með lærðustu Islendingum á sínum tíma
og barðist fyrstur fyrir því að innflutningur
á brennivíni yrði bannaður til landsins. Afl-
aði það honum lítilla vinsælda. Uppfræðsla
bama var hans hjartans mál og hann ánafn-
aði öllum eigum eftir dauða sinn í sjóð til
þess að byggja bamaskóla á íslandi. Það
varð til þess að fyrsti bamaskóli landsins
reis fyrir hans fé á Hausastöðum á Álftanesi
árið 1793, en næstu ár nutu margir aðrir
barnaskólar stuðnings frá sjóðnum. Jón
sjálfur kom þó aldrei aftur til íslands.
Eftir vera tvímenninganna hér fóra ann-
arlegar spurningar að berast frá veraldleg-
um dönskum yfirvöldum til íslenskra sýslu-
manna um efnahag og atvinnuhætti á ís-
landi. Það gaf Skúla kærkomið tilefni til
þess að koma hugmyndum sínum um lands-
framfarir á framfæri í skýrslu sinni um
Skagafjörð, og hnýtti hann því við aftast ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 29. NÓVEMBER 1997 5