Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Blaðsíða 5
þýðing þessara súlna og hvaða hlutverki
gegndu þær?
Fornleifafræðingurinn frá Heidelberg er
varkár í ályktunum um flest það sem fundist
hefur: „Við getum ekki fundið neitt hliðstætt
í þeim heimildum og fornminjum sem okkur
eru kunnar."
Hann grunar að ef til vill hafi farið fram
hryllilegar athafnir í hálfrökkrinu undir hofs-
þakinu, fyrir framan veggskotið, þar sem
stytta goðsins stóð. Hauptmann hóf starf sem
könnuður líklegra minjastaða við Efrat á sjö-
unda áratugnum, í þann mund sem forstöðu-
maður fornminjasafnsins í Ankara fór þess á
leit við áhugamenn um allan heim, að hafnar
skyldu björgunaraðgerðir til þess að forða því
að virkjanaframkvæmdir á þessum svæðum
færðu mikinn hluta þessa fornminjaríka svæð-
is í kaf með stórkostlegum uppistöðulónum.
I suðausturhluta Tyrklands var komið upp
lóni, eða öllu heldur 500 km löngu hafi, sem
kaffærði þorp og bæi og einnig svæði, þar
sem vitað var af merkum fornminjum í jörð,
fortíðarauði sem myndi glatast að fullu og
öllu. Þegar höfðu verið gerðar stíflur til þess
að safna aðrennsluvatni í Efrat og Tígris,
þar á meðal Atatúrk-stíflan, sú stærsta allra,
169 metra há.
Hann hóf síðan rannsóknir á tijálausum
svæðum þar sem líkindi töldust til að manna-
byggð hefði staðið — og horfið með eyðingu
skóga og þornun landsins. Þetta var einkum
á bökkum fljóta. í Nevali Cori urðu Kantara-
áin og smávatnsföll leiðarvísir Hauptmanns.
Auk þessa höfðu kúrdískir bændur bent á
súlur, sem sköguðu upp úr auðninni sem
varð Hauptmann leiðbeining. Þegar Haupt-
mann kom fyrst til Nevali Qori fann hann
þegar í stað að undir fótum hans væri að
finna leifar úr frumsögu mannkynsins. Hann
tók þegar að grafa þar sem mest bar á súlna-
brotum.
Hauptmann: „Það var vart hægt að trúa
sínum eigin augum, en eftir nokkurra daga
gröft komum við niður á leifar og ummerki
frá yngsta hluta Nýsteinaldar.
Við efuðumst lengi vel, jafnvel eftir fyrstu
skóflustungurnar sem steyttu á hlöðnum
steinveggjum einhverrar byggingar.
Bráðlega kom þó í ljós að landn-
ámsmenn í Nevali Cori höfðu valið
þennan stað af gjörhygli. Hann
var 490 metra yfir sjávarmáli og
70 metrum ofar en Efrat-fljótið.
Nevali Qori var því þannig stað-
sett, að engin hætta stafaði af
flóðum í fljótinu, en þau flóð eru
annáluð í sögum.
Fyrstu tvö ár fornleifagraftar-
ins á þessum slóðum skiptu að-
stoðarmenn Hauptmanns, við
háskólann í Karlsruhe, svæðinu,
sem ætlað var að kemba, i ferhyrninga. Á
vestuijaðri svæðisins völdu þeir mjög veðrað-
an 150 sm háan stein sem markstein, út frá
honum var síðan mælt fyrir ferhyrningunum.
Steinninn vísaði leiðina að hofinu. Steinninn
var efsti hluti súlu sem stóð upp úr hofsgólf-
inu, en það kom í ljós, þegar grafið var nið-
ur með honum.
Hluti gátunnar tók að leysast í lok tveggja
ára vinnu og þá tók ákveðin mynd að grein-
ast. Hægt og bítandi höfðu fornleifafræðing-
ar grafið sig áfram frá austri til vesturs á
hjalianum. Þeir höfðu grafið upp byggingu
eftir byggingu. Við Kantara-ána höfðu þeir
gert sér uppistöðulón með leiðslum og síðan
síað vatnið og það sem því fylgdi, að hætti
gullgrafara. Hér var ekki aðeins leitað viða-
meiri leifa, heldur var jarðvegurinn kembd-
ur, hver smáögn gat haft sína þýðingu:
Tinnusteinar, jurtaleifar, smásteinar og perl-
ur, beinaleifar og brot úr beinum.
Hauptmann skrifaði í vinnudagbók sína
þegar komið var niður á rústir hofsins: „Fyrsti
hluti byggingar, sem virðist gífurlega stór,
grunnurinn er frábrugðinn að stærð öllum
grunnum, sem við höfum fundið í Nevali
Cori og Cayönú."
Cayönú er byggð frá yngri-steinöld, sem
bandaríski fornleifafræðingurinn Robert Bra-
idwood fann og gróf upp og sem stendur við
þverá sem fellur í Tigris nokkru fyrir norðan
Diyarbakir. Þessi fundur var talinn sá elsti
sem fundist hafði um grunna og byggingar
ásamt neðsta laginu undir Jerikó-borg.
Braidwood fann í Cayönú hvelfingu fyllta
hauskúpum, en hvorki þar né annas staðar
hefur fundist það sem ætla mætti, það allra
helgasta í hofinu. A þeirri hlið hofsins sem
er næst dainum liggja tröppur frá slípuðu
steingólfinu, og þvert á þær er veggskotið.
í því er stytta goðsins múruð í gólfið. Meðan
á uppgreftrinum stóð lét Hauptmann ekkert
uppi um hoffundinn og það var ekki fyr en
í maímánuði 1991 að hann opinberaði fund
sinn fornleifafræðingum í Canakkale hjá Izm-
ir, sem höfðu komið þar saman á 13. fund
tyrkneskra fornleifafræðinga.
Prófessor Olivier Aurenche í Lyon er for-
stöðumaður þeirrar deildar safnsins þar sem
er höfuðstöð fornleifarannsókna í Litlu-Asíu.
Þar eru stundaðar rannsóknir og tímamæl-
ingar á minjum og leifum, sem finnast. Aur-
enche taldi þennan fund í Nevali Cori vera
sögulegan stórviðburð í sögu fornleifarann-
sókna. „Það sem hér hefur litið dagsins ljós,
er algjörlega sérstætt og nýtt í allri sögunni.“
Bandaríkjamaðurinn Robert Braidswood
telur að Nevali Cori sé „grunnur eða upphaf
menningarinnar, héðan af kemur mér ekkert
meir á óvart í fornleifarannsóknum".
Það sem er aðaláhugamál Hauptmanns
varðandi Nevali Cori er hveijir bjuggu í Nev-
ali Cori og hvers vegna. Hann hefur látið
rannsaka vatnið úr Kantara-ánni. Vatnið er
auðugt af steinefnum, mineralvatn, og því
mjög hollt til neyslu. Hann minnist frásagna
Gamla testamentisins um Paradís. „Ef vil
vill á lýsing Biblíunnar við þann stað sem
var hér í fyrndinni," segir Hauptmann, „hér
■ ■■ ■ ■■ : '
MYIMDLISTIN er jafngömul menningunni.
Þessar höggmyndir, mannshöfuð og stíl-
færður fugl, fundust í Nevali Cori.
í Nevali Qoriy af-
skekktum og eybilegum
stab í subausturhluta
Tyrklands, hafafund-
ist leifarfrá pví löngu
fyrir tíma skrábrar
sögu; leifarfrá því
löngufyrir tíma há-
menningar Mesópót-
am íu og Indusdalsinsy
5000 árum eldri en
upphafsögufaraó-
anna í Egyptalandi.
var kannski sá staður þar sem manneskjan
umgekkst náttúru og umhverfi án þess að
raska jafnvægi milli manns og náttúru“.
Þá, þegar Nevali Cori var byggð, var efri
hluti Efrat-dalsins kjörinn til samlífs náttúru
og manna. Hér uxu villtar tegundir alls kon-
ar korntegunda, sem síðar voru teknar til
ræktunar. Þessar villtu tegundir vaxa ennþá
sums staðar á þessum slóðum og hægt er
að mala þær til mjöls eða mannafæðu. Skóg-
arnir voru vaxnir fjölbreytilegum tijátegund-
um, hjarðir villts sauðfjár, dádýra, villisvína
og gasella ráfuðu um. í einni byggingu í
Nevali Cori fannst hauskúpa af manni. Haus-
kúpan lá undir gólfinu í gryfju eða gröf.
Michael Scultz, líffærafræðingur frá Götting-
en, hefur rannsakað kúpuna. Hann komst
að raun um að þykkt höfuðkúpunnar væri
mun meiri en gerðist og benti til mjög mikill-
ar neyslu á A-vítamínríkri fæðu, svo sem
villidýralifrar, sem hafi verið steikt á steinum.
Italskur fornminjafræðingur sem kom til
Nevali Cori telur sig geta staðhæft að Nev-
ali Cori hafi verið höfuðhof fijósemisdýrkun-
ar. Henni virtist sem handleggirnir á háu
súlunum bentu til þess að hendurnar um
miðja súluna minntu á stellingu ófrískrar
konu og ættu að vetja ófætt barn.
Hauptmann álítur að sú þjóð, sem byggði
Nevali Cori hafi stundað leiki og spilað meira
en síðari tíma þjóðir. Menn hans fundu stein-
bakka með holum, sem bentu til þess að
skák hafi verið stunduð. Menn gátu auðveld-
lega teflt að kvöldi til, því að fundist hafa
steinkolur, með leifum dýrafitu.
En enginn veit með vissu hvaða athafnir
hafa farið fram í hálfrökkri hofsins. Haupt-
mann fann engin merki um hauskúpur eða
bein í þvi „allra helgasta", veggskotinu þar
sem stytta goðsins stendur. Honum finnst
að mannfórnir og blóðugar fórnarathafnir
falli ekki að þeirri mynd sem hann gerir sér
af mannlífi þessarar friðsömu og listrænu
þjóðar sem þarna bjó.
Robert Braidwood telur einnig að mann-
fórnir hafi ekki farið fram í Nevali Cori.
Hann hafði látið fara fram nákvæma rann-
sókn á því hvort blóðleifar fyndust á hnífum
úr hrafntinnu frá Cayönú. Með efnafræðileg-
um rannsóknum komu í ljós kristallar á hníf-
unum sem vottuðu að um „hemoglobin" eða
blóðrauða væri að ræða. „Þessi aðferð er svo
nákvæm að það er gjörlegt að gera mun á
blóði úr kú, geit eða manni og blóðleifarnar
frá Cayönú voru úr mönnum.“
Braidwood telur sig vita að blóðleifar hljóti
að loða eftir á hrafntinnuhnífunum frá Nev-
ali Cori. „Það kemur í hlut Þjóðveija með
allri sinni nákvæmni að komast að því.“
Einn aðstoðarmanna Hauptmanns, Klaus
Schmidt, vinnur að því að hreinsa hníf úr
hrafntinnu, hann leysir samsafnaða kalk-
myndun árþúsundanna með því að
setja hnífinn í saltsýrubað. Síðan
hellir hann úr ílátinu í annað ílát,
sem er fyllt fersku vatni. Hann
seilist eftir hnífnum með berum
höndunum og heldur hnífnum upp
að ljósinu. Schmidt er ánægður. „Þessi
aðferð er alfullkomin, meira að segja glans-
inn á hnífnum sindrar.“
Schmidt er 37 ára og er sérfræðingur í
steináhöldum eldri fortíðarinnar. Schmidt
tímasetur fundina í Nevali Cori aftar í tíma
en Hauptmann og samstarfsmenn hans í
Lyon, vegna ýmissa ummerkja sem hann
telur marka skálar og verkfæri sem hann
hefur farið höndum um og telur jafnvel frá
elstu tímum yngri steinaldar.
Næsta rannsóknarlota mun skýra betur
tímasetninguna. Öll líkindi benda til þess að
hofið í Nevali Cori sé ekki eina hofið á þess-
um slóðum og að vel geti verið að eldri hof
finnist, sem jafnvel liggi undir því hofi sem
rannsakað hefur verið.
Þegar sést votta fyrir eldri veggjum, undir-
stöðuveggjum. Þar er að finna skil milli átta
þúsund ára veggjar, fyrir Krist og eldri undir-
stöðu, sem byggingameistarar hafa notað
sem styrktarvegg, e.t.v. gegn landskjálftum.
í næsta nágrenni er unnið að byggingu
risastífla, sem munu færa Nevali Cori í kaf
innan tíðar. Það er ekki langt í það að vatns-
yfirborðið innan væntanlegar stíflu nái fullri
hæð í um 470 metrum yfir sjávarmáli. Um-
fjallanir hafa átt sér stað miili Hauptmanns
og stjórnarstofnunar í New York, sem fjár-
magnar björgun menningarverðmæta við
slíkar aðstæður sem hér eru. Björgunarað-
gerðir eins og þær, þegar risastyttunum við
Abu Simbel í Egyptalandi var bjargað, þar
sem risakranar og öflugustu flutningatæki
voru notuð til að koma styttunum fyrir á
öruggum stað, myndu segja lítið hér, vegg-
hleðslurnar hofinu í Nevali Cori myndu hrynja
og slíkar björgunaraðgerðir eru fullkomlega
vonlausar. Hauptmann kýs heldur að þekja
minjarnar með sandi, og jarðvegsefni. Eftir
tvær eða þijár kynslóðir verður svo komið
að þessi risamannvirki, stíflurnar, munu láta
undan rýrnun steypunnar og þá hverfur þetta
bákn framfara og nútímasnilldar. „Þá munu
nýjar kynslóðir fornleifafræðinga aftur hefj-
ast handa í Nevali Cori.“ Þannig lýkur Haupt-
mann máli sínu.
Það er tæpt ár síðan fagmenn í fornminja-
rannsóknum fengu skýrslur um þennan ein-
staka fund, sem lengir sögu heimsmenningar-
innar um 4.000 ár.
(Úr Spiegel, stytt)
SIGLAUGUR
BRYNLEIFSSON
SIGFÚS
DAÐA-
SON
Úr myrkum skógi
stirndi foldgnátt fjailið
fagurt og heiðblátt
í óravíddum himins
Leiðin var lukt
af fórnardauða Dido
djöflum úr helju
úlfi Ijóni og tígri
Hverf af leið - fylg mér
fölur andi Virgils
kvað og endurómar
endurlausn í orðum
orðum „bak við minnið“
undan Svörtuloftum
söngvum Sírenanna
Sólin gyllir hafið
og Beatrice bíður
á bökkunum við Tiber
Höfundur er rithöfundur.
ÓLÖF STEFANÍA
EYJÓLFSDÓTTIR
MAR-
DRUNGI
Járngrá þústin sveif
upp að húsinu
þokaðist upp rúðurnar
fálmaði inn um gluggana.
Myrkvuð maran bar
huliðshjúp ógnar
svo byrgði alla sýn
eins og köngurló
sem hremmir bráð.
Veggirnir mjökuðust nær
svo mér fannst
ég í lausu lofti aðþrengd
af myrkviði.
Ég var að kafna fönguð
í möskva martraðar.
Frá vöggunni kom
umkomulaus grátur
sem ég magnþrota
megnaði ekki að sinna.
Mardrungi fjölkynngi
huldi allt sjónum
eirði engu.
Óminnishjúpur
umlukti mig og barnið
mér soitnaði fyrir augum
okkur yrði ei
undankomu auðið
Ég fjaraði
magnvana út í tómið.
Þokunni létti um síðir
ég lít smábarn að leik
saman sjáum við himinblámann.
Höfundurinn er húsmóöir í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997 5