Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 13

Morgunblaðið/Ásdís
HJÁLMAR H. Ragnarsson, forseti Bandalags fslenskra listamanna.
verði aðeins notaðir til framleiðslu á kvikmynd-
um en síðan verði sérstakri kynningarmiðstöð
komið á fót sem hafi með höndum kynningu
á bæði sjónvarpsefni og kvikmyndum."
Gagnrýni á borgina
Það kemur fram hörð gagnrýni á borgaryfir-
völd í ályktun ykkar frá fundinum.
„Já, við erum mjög hissa á því hvað undir-
búningur fyrir menningarborgarárið 2000 fer
hægt af stað og er ekki enn þá búið að koma
á laggirnar framkvæmdastjórn fyrir verkefnið
hvað þá heldur að búið sé að ráða fram-
kvæmdastjóra. í hinum borgunum átta, sem
verða einnig menningarborgir Evrópu þetta
ÞETTA er fyrsta Ijósmyndin af mörgum
sem Giséle Freund tók af André Malraux.
fólkið, en leiðir þeirra lágu í rauninni aldrei
saman þótt vissulega hafi þeir hist. Þeir voru
alltof ólíkir. Sartre, sem var fjórum árum yngri,
vaknaði ekki til pólitískrar meðvitundar fyrr
en í síðari heimsstyrjöldinni. Þá var Malraux
búinn að beita sér á virkan hátt gegn nýlendu-
kúgun og fasisma í tæpa tvo áratugi. Báðir
voru menntamenn, þótt aðeins annarr þeirra,
Sartre, hafi verið langskólagenginn. Malraux
lauk ekki einu sinni stúdentsprófi þótt hann
væri sólginn í þekkingu sem hann sótti í þær
bækur sem vöktu áhuga hans. Hann varð mjög
ungur virkur þátttakandi í bókmenntalífi París-
ar - þökk sé fomsala sem hann útvegaði
bækur, fékk birtar greinar í tímaritum og
fyrstu skáldsöguna, Pappírstungl, útgefna þeg-
ár, virðist undirbúningur vera kominn betur á
veg og sýnist okkur við því vera að missa af
ýmsum möguleikum til samvinnu við þær.
Þessi seinagangur er algerlega óskiljanlegur
því hann gerir störf þeirra sem nú eiga að
taka við undirbúningnum miklu erfiðari en þau
annars hefðu þurft að vera.
Það stingur einnig í augu að borgin áætlar
að skera niður um tæp 7% til menningarmála
á næsta ári. Þetta er meiri niðurskurður en á
öðrum sviðum og mun koma hart niður á helstu
menningarstofnunum borgarinnar en þó
kannski harðast niður á þeirri sjálfsprottnu list-
sköpun sem um þessar mundir blómgast hvað
mest hér í borg. Þegar maður fær svona frétt-
ar hann var aðeins tvítugur. Hann hræddist
hvorki áhættu né ævintýri og datt aldrei í hug
að fá sér „heiðarlega vinnu“. Hann fékkst við
útgáfu vafasamra bókmennta og braskaði með
hlutabréf. Lagði upp í fornleifaleiðangur til
Indókína í þeim tilgangi að komast yfir kmer-
ískar styttur. Var handtekinn og átti í margra
mánaða útistöðum við réttvísina í Saigon sem
dæmdi hann til fangelsisvistar. Á endanum var
dómnum áfrýjað og hafði þar sitt að segja
stuðningur fremstu listamanna og rithöfunda
í París sem lofsungu gáfur hans og hæfileika
í þarlendum dagblöðum. Malraux var aðeins
22 ára þegar þetta var, tiltölulega nýkvæntur
Klöru Goldschmitt og orðinn vanur hinu ljúfa
lífi. En í Indókína komst hann í náin kynni
við kúgun og ofríki eigin þjóðar á innfæddum
sem ofbauð réttlætiskennd hans og sannfærði
hann um að hann gæti ekki horft aðgerðarlaus
á ástandið. Innfæddir áttu rétt á mannsæm-
andi lífi, þeir væru ekki minni manneskjur en
nýlenduþjóðin. Tilraunir hans til að koma
hreyfingu á hlutina með útgáfu dagblaðs runnu
út í sandinn. Dagblaðið, sem fór brösulega af
stað, var litið hornauga af nýlendustjórninni.
Fáránleikinn ag geróirnar
Eftir aðeins fáa mánuði neyddust André
og Klara ti! að snúa aftur heim til Frakk-
lands, slypp og snauð. En þótt Malraux neydd-
ist til að láta undan að sinni hafði hann ekki
gefist upp. Rúmlega tveggja ára dvöl í Indó-
kína hafði sterk áhrif á hann og hann notaði
reynslu sína af dvölinni sem uppistöðu í næstu
skáldsögur. Þær draga upp svo raunsanna
mynd af afskiptum Evrópubúa af málefnum
Asíu að halda mætti að höfundurinn hefði
tekið fullan þátt í byltingartilraunum komm-
únista í Kína. Svo var þó ekki, heldur hafði
frjótt ímyndunarafl hans náð að höndla ein-
hvern sannleiksneista sem nýttist honum í
þrjár skáldsögur sem allar bera einkenni
fréttalegrar frásagnar; Freisting Vesturlanda
(1926), Sigurvegararnir (1928) og Hlutskipti
ir fyllist maður svartsýni um að Reykjavík
muni standa undir nafni sem menningarborg
Evrópu árið 2000.“
Borgaryfirvöld hafa þegar gefið út þá yfir-
lýsingu að þau ætli ekki að fara út í miklar
byggingaframkvæmdir fyrir árið 2000. Eruð
þið sammála því?
„Nei, við styðjum eindregið hugmyndir um
byggingu tónlistarhúss og teljum brýnt að
áformum um bygginguna verði hrint í fram-
kvæmd sem fyrst. Við bindum vonir við að
ríkið taki forystu í þessu máli en borgin hefur
ekki sýnt neinn áhuga á því nema hvað hún
er tilbúin til að leggja til lóð. Það mætti auðvit-
að athuga hvort nágrannasveitarfélögin séu
tilbúin til að taka þátt í þessu verkefni. Við
teljum það vera forgangsverkefni á sviði bygg-
ingarmála í menningargeiranum."
Þið mótmælið enn skattlagningu á sölu bóka
og hljómplatna.
„Það er ljóst að bókaskatturinn hefur skaðað
bókaútgáfu í landinu. Fjármálaráðuneytið
reyndi að sýna fram á annað en sú úttekt var
svo gölluð að henni var vísað til föðurhúsanna
af fræðimönnum. En sem betur fer er ekki
byijað að skattleggja leikhús- og tónleikamiða.
Kvikmyndahús eru hins vegar skattlögð. Færð
hafa verið rök fyrir því að ríkið hafi meiri tekj-
ur af menningarstarfsemi í landinu en hún
leggur til hennar.“
Góóar hugmyndir
Er nógu mikil áhersla lögð á að styðja við
nýsköpun og skapandi hugsun yfirleitt af ís-
lenskum stjórnvöldum?
„Nei. Við verðum að gera okkur grein fyrir
því að menningin og menningarleg verðmæti
eru í stöðugri endurnýjun. Við getum því aldr-
ei lagt árar í bát. Það er gríðarlegur sköpunar-
kraftur í þjóðinni og það þarf að leyfa honum
að fá að njóta sín á öllum sviðum þjóðlífsins;
þetta afl getur smitað út frá sér og eflt nýsköp-
un á öðrum sviðum, í atvinnulífinu, hugmynda-
iðnaði og svo frarhvegis. Það vill gleymast að
sköpunarkrafturinn er á bak við allar framfar:
ir. Erlendis hafa menn áttað sig á þessu. í
Brandeisháskólann sem ég sótti í Bandaríkjun-
um komu ár hvert fulltrúar stórfyrirtækja að
leita að efnilegu fólki; þeir leituðu ekki aðeins
í viðskiptafræðideild heldur lögðu þeir ekki síð-
ur áherslu á að ná til fólks sem hafði að baki
nám í listum og hugvísindum.
Það þarf að ýta undir skapandi hugsun og
þar með gagnrýna hugsun; við þurfum að draga
viðtekin gildi og viðtekinn sannleika í efa til
þess að geta komist eitthvað áfram, til þess
að finna nýjan sannleika. Það var einmitt hug-
myndaafl af þessu tagi sem varð til þess að
menn uppgötvuðu að jörðin er ekki flöt og
ekki miðpunktur sólkerfisins. Við lifum á eins
konar endurreisnarskeiði hugsunar þar sem
verið er að taka gamlar hugmyndir til endur-
skoðunar, þar sem verið er að leysa upp gaml-
ar klisjur. Góðar hugmyndir skapa mestu verð-
mætin, eru dýrustu vörurnar á markaðnum í
dag. íslenska þjóðin þarf að átta sig á því.“
manns (1933), bókin sem aflaði honum frægð-
ar langt út fyrir frönsku landamærin, fjalla
allar um ástandið í Asíu.
Frægðin barði því að dyrum sama ár og
Hitler komst til valda í Þýskalandi. Þá urðu
kaflaskipti í lífi André Malraux. Hann hóf virka
baráttu gegn uppgangi fasismans í Evrópu,
gekk til samstarfs við kommúnista án þess að
ganga í flokkinn og tjáði vissan stuðning við
stefnu þeirra í ræðu sem hann hélt á alþjóð-
legri ráðstefnu rithöfunda í París árið 1935.
Ári síðar gerðist hann sjálfboðaliði í flugsveit
lýðveldishers spönsku ríkisstjómarinnar. Hann
gaf sig allan í þá baráttu, því að hann trúði á
sigur. En eins og ávallt var ekki nóg fyrir
hann að beita aðeins einni tegund vopna og
því skrifaði hann skáldsöguna Vonina og leik-
stýrði samnefndri kvikmynd sem segja báðar
frá_ atburðunum á Spáni.
í skáldsögum sínum fjallar Malraux um
ástand mannsins og vonlaust hlutverk einstakl-
ingsins í harmrænum fáránleika lífsins. Hann
er sannfærður um tilgangsleysið, en getur þó
ekki fallist á að það sé afsökun fyrir aðgerðar-
leysi. í huga hans er eina ráðið fyrir manninn
að láta til sín taka og reyna að hafa áhrif á
rás örlaganna. Það er ekki vetjandi að láta
lífið og söguna líða hjá án þátttöku. Maðurinn
sem einstaklingur á að hafa áhrif á aðstæður
mannsins almennt og reyna að koma á breyt-
ingum þar sem grundvallarmannréttindi eru
fótum troðin. Malraux áttaði sig snemma á
því að sá kúgaði tekur að sér hlutverk kúgara
síns um leið og hann losnar við hlekkina. En
virðist baráttan þá ekki vonlaus? Jú, svarar
Malraux, en það er engin afsökun fyrir því að
fallast hendur. Líklega eru það áhrif frá lestri
Bergsons sem telur betra fyrir manninn að
spyija sig ekki hvers vegna hann fer á fætur
á morgnana, heldur drífa sig framúr.
Og André Malraux lá aldrei lengi í rúminu
þótt honum hafi dvalist í sólinni suður við
Miðjarðarhaf á meðan norðurhluti Frakklands
var undir jámhæl Þjóðveija í síðari heimsstyrj-
MARGT ENN
ÓBREYTT
r
RIÐ 1936 samþykkti Bandalag ís-
lenskra listamanna afar framsækna
stefnuskrá sem var svo endurskoðuð
og samþykkt einróma á aðalfundi
Bandalagsins 23. nóvember 1958. Bæklingur
með stefnuskránni var prentaður ári síðar og
nýlega kom hann í leitirnar eftir að hafa ver-
ið týndur um nokkurt skeið í skjalabunkum
Bandalagsins. I stefnuskrárnefnd Bandalags-
ins árið 1958 voru Þorsteinn Ö. Stephensen
(form.), Sigurður Guðmundsson (ritari), Guð-
mundur G. Hagalín, Jón Leifs, Guðmundur
Matthíasson og Bryndís Schram. „Þegar þessi
stefnuskrá er skoðuð," segir Hjálmar, „kemur
í ljós að margt af því sem við erum að hugsa
núna hefur verið hugsað áður. Sumar þær
kröfur sem iistamenn settu fram snemma á
öldinni hafa ekki enn náðst fram, aðrar hafa
hlotið hljómgrunn hjá stjórnvöldum."
Sumar tillögur í stefnuskránni eru börn síns
tíma eins og til dæmis sú að „Bandalagið fái
tillögurétt um öll opinber íslenzk listmál".
Einnig það markmið að „vekja skilning á því,
hve mikilvægt það er fyrir allt listrænt starf,
bæði listastofnana og einstaklinga, að rituð
sé gagnrýni fyrir almenning og til þess valdir
þeir menn, er þekkingu hafa á þeim málum,
hver á sínu sviði, og undir fullu nafni“. Hjálm-
ar segir að á þeim tíma sem þetta sé skrifað
hafi blaðaskrif um listviðburði verið með þeim
eindæmum að ótrúlegt sé að þau skuli yfir-
leitt hafa verið leyfð. „Þessi skrif hafa mikið
batnað en listamenn verða sennilega alltaf
óánægðir með gagnrýni; þeim finnst stundum
eins og um þá sé fjallað sem hveija aðra hunda.
Það sem við erum ósáttust við núna er að
gagnrýni er oft sett fram til þess að selja eitt-
hvað, eitthvað annað en listina. Þetta höfum
við til dæmis séð í Dagsljósi Ríkissjónvarpsins
þar sem okkur listamönnum hefur sviðið að
verða leiksoppar afla sem koma listsköpun
ekkert við.“
„Mál sem hins vegar hefur ekki náð fram
að ganga,“ heldur Hjálmar áfram, „er til
dæmis krafan um að listamannalaun og styrk-
ir, heiðurslaun og verðlaun séu' undanþegin
skatti. Annað mál af þessu tagi er pólitísk
skipun í útvarpsráð. Krafan um tónlistarhús
er líka komin fram á þessum tíma. Þarna er
svo einnig komin fram krafa um að haldnar
verði við og við innlendar og erlendar listahá-
tíðir í Reykjavík. Hún hefur náð fram að ganga
eins og við þekkjum. Einnig krafan um að
stjórn listrænna mála í menningarstofnunum
ríkisins verði ekki í höndum stjórnmálamanna.
Okkur hefur líka fleygt fram í höfundarrétti.
Það er því ýmislegt sem hefur unnist á þessum
árum en annað hefur ekkert breyst."
öldinni. Hann hikaði hins vegar ekki við að
grípa til vopna þegar kallið kom árið 1944 og
hrakti innrásarherinn á brott sem foringi frels-
issveita Alsace-Lorraine, norðausturhéraða
landsins. Eftir stríðið lagði hann skáldskapinn
á hilluna en ekki pennann. Skömmu eftir stríð
sendi hann frá sér rit um listir og menningu,
„Raddir þagnarinnar", þar sem hann setur
hugmyndir sínar um kært hugðarefni, listina,
í fullmótað form. Hann notaði krafta sína
næstu áratugina í þágu menningar og lista á
sama tíma og hann studdi stjómmálabaráttu
de Gaulle. Malraux gegndi starfi upplýsinga-
fulltrúa flokks hershöfðingjans fram til ársins
1958 þegar hann var kjörinn forseti. Þá fékk
Malraux embætti upplýsingaráðherra ríkis-
stjórnarinnar, en hann þótti ekki nógu orðvar
í miðju Alsírstríðinu og því var stofnað handa
honum nýtt ráðuneyti árið 1959, menningar-
málaráðuneytið. Malraux var fyrsti menningar-
málaráðherra Frakklands. Á tíu ára embættis-
ferli mótaði hann stefnu sem haft hefur merkj-
anleg áhrif á menningarpólitík allra eftirmanna
hans, að menningarmálaráðherra sósíalista,
Jack Lang, meðtöldum. Ekki virðist menningin
þó vera Chirac efst í huga aðeins tveimur vik-
um fyrir minningarathöfnina, því þá sam-
þykkti ríkisstjórn Frakklands að lækka fjárveit-
ingu til menningarmála á fjárlögum næsta
árs. Honum er líklega ofar í huga tryggð ráð-
herrans við de Gaulle, sem Malraux hélt áfram
að styðja eftir að hann tapaði forsetakosning-
unum í kjölfar uppþotanna ’68. I hópi síðustu
verka rithöfundarins André Malraux er bókin
„Felldar eikur...“ þar sem hann segir frá sein-
asta fundi sínum og hins sigraða hershöfð-
ingja, þess sem lagt hafði sitt af mörkum til
að móta sögu lands síns, Charles de Gaulle.
André Malraux lést 23. nóvember 1976, þá
nýorðinn 75 ára.
Höfundur er sjálfstætt starfandi blaðamaður
og stundar nám í fagurfræði við Sorbonne
háskóla ! Parls.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996 13