Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1996, Blaðsíða 11

Jane Austen byijaði snemma að skrifa.
Aðeins fjórtán ára skrifaði hún skáldsögu,
eins konar skopstælingu á vinsælum rómun-
um samtímans, Love and Friendship, sem
þykir hnyttin og vel skrifuð. Fimmtán ára
skrifaði hún hvorki meira né minna en sögu
Englands, A History of England, eftir hlut-
drægan, fávísan og helypidómafullan sagn-
fræðing eins og hún tók fram. Vitað er um
fleiri æskuverk hennar, en fyrstar hinna
miklu skáldsagna voru Príde and Prejudice
og Sense and Sensibility, ritaðar á árunum
1796-1798. Þær voru endurskrifaðar og
gefnar út löngu seinna, fyrst Sense and
Sensibility, 1811. Höfundar er ekki
getið, einungis tekið fram að sagan
sé „eftir dömu“ og reynt að halda
nafni hennar leyndu. Pride and
Prejudice kom út tveimur árum
síðar og var þá sögð eftir sama
höfund og Sense and Sensibi-
lity. Bækurnar hlutu góðar
viðtökur og smátt og smátt f
spurðist nafn Jane Austen
út, ekki síst fyrir tilstuðlan - -
Henrys bróður hennar, sem
átti bágt með að leyna stolti >
sínu og aðdáun.
Eftir dauða Jane Austen
lá við að nafn hennar félli
í gleymsku. Hún átti sér
vissulega aðdáendur víða,
en fátt eitt var um hana rit-
að og rætt. Það var ekki
fyrr en frændi hennar, prest-
urinn Edward Austen- Leigh,
gaf út endurminningar móð-
ursystur sinnar 1870 að áhug-
inn á Jane Austen tók að
glæðast til muna og Jane Aust-
en dýrkunin, eins og það er
stundum kallað, fór að taka á sig
mynd. Breska þjóðskáldið Tenny-
son setti Jane Austen á stall með
Shakespeare og um 1860 þakkaði
hann í bréfi almættinu fyrir að Jane
Austen væri veröldinni með öliu ókunn,
og að hvorki hefðu varðveist bréf frá henni
né Shakespeare, að þau hefur ekki ver-
ið rist upp eins og svín. Orð skálds-
ins eru nokkuð brosleg nú um
130 árum síðar þegar
segja má að Jane
Austen hafi verið
brotin til mergj-
ar. Allt sem
hugsanlegt er
hefur verið grafið
upp og grandskoðað.
Hún var ötull bréfrit-
ari og mörg bréf sem
hún skrifaði höfðu varð-
veist og hófst prentun
þeirra og útgáf'1
1870, en því gat
Tennyson ekki
órað fyrir. Bréf
Jane Austen
gefa fræði-
mönnum og
aðdáendum
meira?“ Það fylgir reyndar sögunni að fyrir
þetta fé munu mæðgurnar ekki geta leyft
sér mikið - hvorki vagn né hesta og aðeins
örfáa þjóna. Austen fjölskyldan bjó í góðu
tveggja hæða húsi með risi, átti vagn og
hesta og hafði þjónustufólk, en barst ekki
mikið á. Frú Austen sá sjálf um ýmis verk
á heimilinu og dætrunum var ætlað hið sama.
Ritstíll Jane Austen er afar fágaður, en
SBNSB
STSVSlBlLXTXt
RMnWUO*
BT A
allar meðal fólks í eftri stéttum þjóðfélagsins
í Bretlandi um og eftir aldamótin 1800.
Stærstur hluti þjóðarinnar bjó við kröpp kjör
og vann baki brotnu á meðan helsti vandi
hástéttarinnar fólst í því að finna sér eitt-
hvað skemmtilegt til dundurs og láta tímann
líða. Persónur Jane Austen ganga sér til
heilsubótar, fara í ökuferðir, spila á spil,
leika á hljóðfæri, syngja, lesa bækur, hlusta
á upplestur, spjalla saman, skrifa bréf.
Stundum voru haldin boð í heimahúsum,
dansleikir á stærri sveitasetrum og hótelum
og þóttu jafnan miklir viðburðir. Skroppið er
í heimsóknir milli bæja til lengri og skemmri
dvalar, eða farið í skemmtiferðir til Lond-
on eða Bath eða í önnur héruð: Stétta-
skiptingin er rígföst, auður og ætterni
skipta öllu máli. Pride and Prejudice
hefst á þessum orðum í íslenskri
þýðingu Silju Aðalsteinsdóttur:
„Það er kunnara en frá þurfi að
segja að piparsvein í góðum efn-
um hlýtur að vanta eiginkonu.
Þó að grannarnir þekki tilfinn-
ingar slíks manns og skoðanir
sáralítið þegar hann sest að í
héraðinu eru þeir svo vissir
um þetta að þeir líta strax á
hann sem lögmæta eign ein-
hverrar heimasætunnar.“
Staða yfirstéttarkvenna á
þessum tíma var á vissan hátt
. fremur bágborin. Framtíðar-
möguleikar þeirra voru af-
skaplega takmarkaðir, valið
snerist um að giftast eða giftast
ekki. Konur nutu ekki erfðarétt-
ar til jafns við karlmenn. Synir
erfðu allar eigur. Bennet-hjónin
í Pride and Prejudice eiga engan
son, en þrátt fyrir það erfa dæturn-
ar ekki foreldra sína. Eignirnar
ganga í stað þess til karlmanns sem
gengur næst hr. Bennet að skyldleika.
Að föðurnum látnum munu dæturnar
standa uppi því sem næst slyppar og snauð-
ar. Þess vegna verða þær að gifast vel til
þess að tryggja framtíð sína. Til þess að
giftast þurftu konur jafnan að geta lagt með
sér eitthvað í heimanmund, og í efnaminni
fjölskyldum þar sem dætur voru margar
var ekki við því að búast að þær gengju
allar út. Mjög stór hluti yfirstéttar-
hennar ómetanlega
innsýn í daglegt líf
hennar og samtíma, en
segja hins vegar ekki margt
um skáldkonuna Jane og þegja
að mestu um tilfinningalíf hennar
og innri mann. Vitað er að Cassandra
ritskoðaði síðar bréfin, en Jane virðist
ekki hafa verið fyrir að afhjúpa sig og tjá
djúpar kenndir. í bréfunum átti hún það til
að vera kvikindisleg og gróf í orðavali og
sumt af því sem þar er að fínna hefur kom-
ið illa við viðkvæma lesendur sem tekið hafa
hana í dýrlingatölu. „Frú Hall í Sherbourne
lagðist á sæng í gær og fæddi andvana barn,
nokkrum vikum fyrir tímann, vegna ótta.
Ætli henni hafi ekki orðið á að líta á mann-
inn sinn.“ Um nágranna sína, Debary syst-
urnar segir hún, „Ég var eins almennileg
við þær og andfýlan úr þeim framast leyfði.“
Það ber að hafa í huga að bréfin voru vita-
skuld ætluð systur hennar einni. Samband
þeirra var náið og óþvingað og margt því
látið flakka.
Jane Austen var af breskri yfirstétt enda
þótt hún teljist ekki hafa verið af háum stig-
um. Faðir hennar var prestur í ágætu brauði.
Fyrir það mun hann hafa þegið um sex
hundruð pund í árslaun, en auk þess drýgði
hann tekjur sínar með því að taka nemendur
á heimili sitt og veita þeim tilsögn. í Sense
and Sensibility segir frú John Dashwood
(mágkonan andstyggilega): „Til samans
munu þær [Dashwood-mæðgurnar] hafa
fimm hundruð pund til ráðstöfunar, og hvað
í ósköpunum hafa íjórar konur að gera við
FRUMUTGAFUR
skáldsagna
Jane Austen.
kvenna giftist ekki, og bjuggu
oft við heldur bág kjör að
meira eða minna leyti á
framfæri bræðra eða ann-
arra ættingja. Rómantískar
hugmyndir um að giftast af
ást voru fjarri raunveruleik-
anum. Til flestra hjóna-
banda var stofnað af hag-
kvæmnisástæðum.
Sögur Jane Austen
eru að nokkru leyti
ævintýrasögur,
Öskubusku-
ævintýri í ýms-
um myndum þar
sem söguhetjan fær
prinsinn að launum
vegna verðleika sinna og
aldrei þrautalaust. Systurnar
Jane og Elísabet Bennet í Pride
and Prejudice, og Elinor og Mar-
ianne í Sense and Sensibility giftast af
ekki ljóðrænn. Þar fer lítið fyrir náttúrulýs-
ingum, en þeim mun betur lýst hegðun og
tilfinningum af miklu sálrænu innsæi. Sam-
töl eru veigamikill þáttur í verkunum. Snilld
Jane Austen felst einkum í færni hennar til
þess að gæða fremur hversdagslegar persón-
ur og atburði lífi og spennu. Sögurnar eru
gjarnan skilgreindar sem „Novel of mann-
ers“ eða skáldsögur þar sem athygli er beint
að samskiptum fólks og siðvenjum og hvern-
ig þær móta örlög og lífshætti. Þær gerast
ást, efnuðum og góðum mönnum, en í
bókunum eru líka dæmi um raunsæislegri
sambönd. Hr. Collins, frændi og erfingi Ben-
net-fjölskyldunnar, biður um hönd Elísabet-
ar, og miðað við aðstæður er það hreint
ekki fráleitur ráðahagur. Hr. Collins er hins
vegar óttalegur auli og kjáni og Elísabetu
dettur ekki í hug að þiggja bónorðið, móður
sinni til mikillar hrellingar. Þegar Collins
nokkru síðar biðlar til vinkonu Elísabetar,
Charlotte Lucas, játast hún honum eftir að
hafa vegið og metið stöðu sína. Ef konur
úr efri stéttum giftust ekki og voru ekki á
framfæri bræðra eða frænda voru þeim flest-
ar bjargir bannaðar. Þeim stóðu sjaldnast
Um þessar mundir sýnir sjónvarpidframhalds-
þættifrá BBC sem hyggdir eru á skáldsögunni
Pride and Prejudice eftir Jane Austen. Þcettim-
irþykja velgeröir og nutu vinsælda í Bret-
landiþegarþeir voru sjndirþar ífyrra. Jane
Austen er í hópi kunnustu skáldsagnahöfunda,
en ef til vill ekkiýkjaþekkt hér á landi.

til boða nokkur störf nema þá að gerast
heimiliskennarar eða fylgikonur eldri hefðar-
meyja. Hvoru tveggja voru vanþakklát störf,
erfið og illa borguð. Það þótti heldur ekki
eftirsóknarvert hlutskipti að verða piparkerl-
ing, enda þótt Emma í samnefndri sögu sé
staðráðin í að giftast ekki og láti sér það
vel líka. Þegar Jane Austen skrifaði fyrstu
bækur sínar var hún rétt um tvítugt,- en
þegar Enmm varð til var hún komin hátt á
fertugsaldur og af bréfum að sjá ágætlega
sátt við hlutskipti sitt. Um þrítugt hafði
Jane Austen „sett upp húfuna“. Það merkti
að hún dragi sig út af hjónabandsmarkaðn-
um og hyggist eldast með reisn og virðingu.
Jane Austen er alin upp á upplýsingaöld,
fyrir daga Viktoríu drottingar og það tíma-
bil tepruskapar og hræsni í siðferðismálum
sem við hana er kennt. Engu að síður var
siðprýði æðsta dyggð hverrar stúlkur. Stúlk-
ur urðu í senn að nota kynþokkann sem
tálbeitu og vernda meydóm sinn. Getnaðar-
varnir voru vart fyrir hendi (þó þekktust
frumstæðar skinnveijur og ýmsar skottu-
lækningar) og eitt víxlspor gat kostað konu
æruna. Örvænting Bennet-ijölskyldunar í
Hroka og helypidómum þegar Lydía hleypur
á brott með alræmdum flagara er því auð-
skiljanleg. Ef ekki hefði á elleftu stundu
tekist að pússa þau saman hefði Lydíu beð-
ið fátt annað en útskúfun - og hugsanlega
gatan. Vændi var útbreitt í borgum, oft eina
leið útskúfaðra kvenna að sjá sér farborða.
Þar skorti ekki viðskiptavini, því þrátt fyrir
strangar siðareglur í orði þótti það ekkert
tiltökumál þótt karlmaður keypti sér blíðu.
Talið er að um aldamótin 1800 hafi verið
um 70 þúsund gleðikonur í London, sem
þýðir að um sjöunda hver kona í borginni
hafi stundað vændi.
Menn eru ekki á einu máli hvort Jane
Austen verði talin kvenfrelsissinni. Framan
af var slíkt hreinlega ekki rætt, en í seinni
tíma hafa bækurnar verið grandskoðaðar
út frá femínískum sjónarhóli. Rithöfundurinn
Anthony Trollope sagði árið 1870: „í öllum
verkum hennar er ævinlega ljúf tilsögn í
heimilislegum kvenlegum dyggðum. Jane
Austen er barn síns tíma og í verkum henn-
ar eru ekki að finna neinar róttækar hug-
myndir um breytingar á stöðu kvenna. Hins
vegar er þar ýmslegt sagt beinum og óbein-
um orðum sem túlka má sem gagnrýni á
ríkjandi ástand, ekki síst í menntunar- og
fjármálum kvenna. Enda þótt konurnar í
bókunum eigi sér oftast þann draum heitast-
an að giftast hinum eina rétta og sögunum
ljúki við brúðkaupið eru þær síður en svo
neinar undirlægjur. Með hjónabandinu (þær
giftast allar vel efnuðum mönnum) komast
þær til frekari áhrifa, og lesandinn veit að
þeim á eftir að farnast vel. Áður en til hjóna-
bandins kemur hafa þær mátt þola margs
konar mótlæti og ekki síst takast á við
ýmislegt í eigin fari.“
Jane Austen lifði mikla umbrotatíma
(Franska byltingin, Napóleonsstríðin, átök
við Bandaríkjamenn, Iðnbyltingin o.fl.), en
þessara ytri þátta gætir ekki að neinu marki
í verkum hennar. Sumir hafa fundið það
þeim til foráttu, en sögusvið Jane Austen
var einfaldlega annað. Heimur hennar er
þröngur og athyglin beinist fyrst og fremst
að einstaklingum, samskiptum fólks og gild-
andi siðareglum. Hún er gagnrýnin og oft
háðsk, en það fer ekkert á milli mála að hún
virðir leikreglur samfélagins og dregur rétt-
mæti þjóðfélagsgerðarinnar ekki í efa. Þeir
sem helst fá háðulega útreið eru þeir sem
ekki vita sín takmörk, hegða sér ósæmilega,
eru eigingjarnir, skortir sjálfsaga eða láta
stjórnast af öðrum
Jane Austen væri vellauðug ef hún fengi
að njóta afrakstursins af verkum sínum nú,
en meðan hún var og hét græddi hún lítið
á bókunum sínum. Mönnum reiknast til að
hún hafí fengið 700-800 pund í ritlaun, og
víst er að hún leit ekki á ritstörfin sem neitt
föndur. Kvikmyndaframleiðendur þurfa að
greiða háar fjárhæðir fyrir réttinn til að
kvikmynda nýjar sögur, en útgáfuréttur að
gömul sögum er öllum frjáls. Það spillir ekki
fyrir, en hefur vart úrslitaáhrif. Sögur Jane
Áusten eru heillandi og hitta alltaf í mark.
Þær eru margslungnar og það sem við fyrstu
sín virðast léttvæg ævintýr eru þegar grannt
er skoðað djúpvitur skoðun á eðli mannfé-
lagsins.
Að lokum er rétt að nefna að heimildir í
grein þessa eru að nokkru sóttar á alnetið,
en þar er hægt að nálgast allar sögur Jane
Austen, bréf hennar og margvíslegan fróð-
leik um ævi hennar, samfélag og höfundar-
verk (http://uts.cc.utexas.edu/churc-
hh/janelife.html).
Höfundur er bókmenntafræðingur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST 1996 1 1