Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK \10liCl\IÍIU)SI\S - MIWIM./IISIlli
33. TÖLUBIAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
Forsíðumyndin
er af Páli Torfasyni og er hún meðal ljós-
mynda á sýningu, sem haldin er í tilefni
þess að í dag eru hundrað ár eru liðin frá
fæðingu portrettljósmyndarans Jóns Kal-
dals. Einnig kemur út bókin Kaldal Ljós-
myndir og er hún á annað hundrað síður
og í henni yfir 100 myndir. A sýningunni
eru meðal annars allar myndir sem voru
á ljósmyndasýningu Kaldals 1966, en það
var í fyrsta skipti sem einstaklingur hélt
ljósmyndasýningu á Islandi.
Hundraó ár
eru nú liðin frá því Suðurlandsskjálftinn
reið yfir. Fullyrða má, að 100 ára afmæli
Suðurlandsskjálfta er ekkert fagnaðar-
efni því eftir því sem lengri tími líður því
stærri verður skjálftinn og afleiðingarnar
ógurlegri. Allt bendir til að stór jarð-
skjálfti muni riða yfir Suðurland á næstu
áratugum og víst að með hverjum degin-
um sem líður er einum degi styttra í
skjálftann.
Islömsk
list er nú uppi við í söfnum í kaupmanna-
höfn. Meðal þess sem einkennir íslamska
list er að hún er ekki einstaklingsbundin
og höfundanna er þannig ekki getið,
sömuleiðis er hún ekki list einnar þjóðar
heldur margra þjóða sem aðhyliast sömu
trúarbrögð, og einkenni hennar eru skýr
og ótvíræð þrátt fyrir hina miklu fjöl-
breytni.
Jane Austen
er höfundur sögunnar Hroki og hleypi-
dómar, sem í fyrra sat vikum saman í
efstu sætum breska metsölulistans. í
skoðanakönnun The Sunday Times
nefndu flestir lesendur blaðsins hana sem
eftirlætisskáldsögu sína og nú hefur verð
sjónvarpsþáttaröð eftir þessari sögu. Hún
er sögð hafa allttil að bera, sem prýða
má góða sögu: margbrotin persónusköp-
un, spennandi atburðarás, hárfín, oft
háðsleg samfélagslýsing, ástir, rómantík,
húmor og siðferðisboðskapur. Bókin kom
út 1956 undir heitinu Ást og hleypidómar
og er þýðanda ekki getið. Sagan kom
aftur út undir nafninu Hroki oghleypi-
dómar í þýðingu Silju Aðalsteinsdóttur
1988. Þessi saga er sú eina eftir Jane
Austen sem þýdd hefur verið á íslensku,
en hún skrifaði alls fimm fullgerð skáld-
verk á stuttri ævi.
RAINER MARIA RILKE
PARDUSDÝRIÐ
í JARDIN DES
PLANTES, PARÍS
Gauti Kristmannsson þýddi
Augað er af lestrí slíkra stafa,
svo lúið að það fær því ekki beitt.
Því sýnist vera þúsund staf að hafa,
á bak við þúsund stafi ekki neitt.
Á mjúkum þófum sterkir fætur ganga
í hring sem nánast ekkert fyrir fer,
líkt og aflið dansins vilji fanga
þann deyfða vilja sem í miðju er.
En stundum lyftist tjald frá Ijóssins opi
og hljóðlaust líða inn þau myndar skil
sem sjást í spenntra lima þöglu hopi
og hætt’ í hjartanu að vera til.
Rainer Maria Rilke ( 1875 - 1926 ) var þýzkumælandi
skáld, fæddur í Prag, en bjó víða í Évrópu. Hann er eitt
þekktasta Ijóðskáld þýzkrar tungu og eftir hann hafa verið
þýdd mörg Ijóð á íslenzku. Hann skrifaði einnig prósa og
á íslenzku hefur komið verkið Sögur af himnaföður.
UM HUGREKKI
Hugrekki er höfuðprýði á
manni. Þessi staðreynd
gleymist æ oftar eftir
því sem þægindasamfé-
lagið dylur okkur meir
ógnir mannlífsins. Það
fer ekkert á milli mála
í því samfélagi sem ís-
lendingasögurnar segja frá að hugrekkið er
undirstaða manngildisins. I þjóðveldinu gat
það ráðið úrslitum um líf og dauða hvort
hægt væri að reiða sig á náungann; að öðr-
um kosti var hann einskis nýtur. Drengur
er sú manneskja sem stendur upprétt sem
drangur og heldur reisn sinni á hættustund.
Þess vegna byggir drengskapur á hugrekki.
Sigurður Nordal segir í íslenzkri menningu
að ef þýða ætti drengskap með einhverju
einu orði öðru þá væri það orðið „máttar-
gæði“. Gæzka drengsins hvílir á innri styrk
hans og sjálfsvirðingu og er því óháð ytri
skilyrðum. Þegar huglaus maður sýnir af
sér góða breytni eru það aftur á móti
hræðslugæði sem stýrast af viljanum til að
þóknast og af ótta við refsingu eða höfnun.
Slíkum manni er ekki hægt að treysta, því
hann hagar seglum eftir vindi og gerir ein-
ungis það sem honum sjálfum hentar.
Höfuðástæða þess að fornmönnum var
hugrekkið áleitnara en okkur er eflaust sú
að lífsháskinn var þeim sýnilegri. Þeir sem
gengu vaskiegar fram en aðrir í hildarleikj-
um lífsins voru hylltir fyrir hetjuskap og
hugrekki. Nú má ekki lengur gera slíkan
mannamun og hver sá sem fellur í stríði fær
þau eftirmæli að hann hafi verið hugrökk
hetja sem lét lífið fyrir föðurlandið. Þessi
útjöfnun, ásamt þeirri staðreynd að nú reyn-
ir sárasjaldan á líkamleg hreystiverk í lífi
manna, hefur gert það að verkum að hug-
rekkið hefur fallið í gildi. Þetta er til marks
um mikinn misskilning á þýðingu hugrekkis
í mannlífinu. Þótt hugrekkið tengist óneitan-
lega afreksverkum, þá er brýnt að minna á
að hinar eiginlegu mannraunir gerast yfir-
leitt á allt öðrum vettvangi en vígvöllum.
Og hugrekki er sannarlega ekki sjaldgæf
dygð sem reynir á einungis við sérstakar
aðstæður. Þvert á móti er afar ólíklegt að
dagur líði án þess að komi til kasta þeirra
eðlísþátta sem liggja hugrekkinu að baki.
Fornir spekingar töldu hugrekkið jafnan
eina af höfuðdygðunum ásamt vizku, hóf-
semi og réttlæti. Platon kemst skemmtiiega
að orði í Ríkinu þegar hann segir hugrekkið
vera eins konar varðveizluefni sem kemur í
veg fyrir að sálin spillist vegna þeirra illu
áhrifa sem að henni steðja í heiminum.
Hugrekkið er því eins konar rotvarnarefni
sálarinnar. Samkvæmt þessari hugsun sýnir
sú manneskja hugrekki sem varðveitir sann-
færingu sína á stund hættu, freistingar eða
hópþrýstings. Þegar við skiljum hugrekkið
sem slíka varðveizlu sjáum við í hendi okkar
að þessi mannkostur er engu síður mikilvæg-
ur í nútímanum en fyrr á öidum. Jafnvel
mætti halda því fram að hugrekki sé ennþá
mikilvægari nú en áður. Mig langar til að
nefna nokkur dæmi um þetta.
Fyrsta dæmið sem kemur í hugann varðar
börn og unglinga. Mér virðist að það sé mun
erfiðara að vera táningur nú á tímum en
áður fyrr. Óneitanlega býr æskulýðurinn við
mun betri kost í efnislegu tilliti en allar fyrri
kynslóðir. Freistingarnar eru margar og til
að leysast ekki upp í endalausum eltingarleik
við ánægjugjafa reynir á sálarstyrk einstakl-
ingsins. En ég á hér ekki bara við hið fom-
kveðna að það þurfi sterk bein til að þola
góða daga. Unglingar hrærast líka í heimi
mikilla ógna og geta oft lent í aðstæðum þar
sem sálarheill þeirra og jafnvel líf er í veði.
Vímuefni standa þeim til boða í mun fjöl-
breytilegri og hættulegri mæli en áður. Vissu-
lega getur fræðsla um þessi efni haft veruleg
áhrif, en ef einstaklingurinn sjálf-ur hefur
ekki þrek til þess að segja nei þegar á hólm-
inn er komið - standast freistinguna og hóp-
þrýstinginn - þá bresta allar varnir. Þetta
þrek er hugrekkið. En hugrekkið stendur
ekki sem einangraður eiginleiki. Hugrekkið
er varðveizla þess sem mótað hefur verið
með uppeldi og tilsögn og þiggur kraft sinn
af tilfinningalegu öryggi og sjálfsvirðingu.
Sá, sem skortir þessa þætti, er ófær um að
standa með sjálfum sér og berst því einfald-
lega með straumnum, hvert sem hann liggur.
Annað dæmið sem ég vildi nefna um þýð-
ingu hugrekkis í nútímanum snertir stöðu
einstaklingsins í samfélaginu. Þótt losnað
hafi um viðjar hefða og dregið hafi úr beinni
pólitískri stýringu á hugmyndaheiminum, þá
er ljóst að einstaklingurinn er ávallt undirseld-
ur ríkjandi gildismati og orði-æðu sem sníður
honum þröngan stakk. Fólk er almennt und-
ir töluverðum þrýstingi að haga sér á viður-
kenndan hátt og að vera „eins og fólk er
flest“. Þótt í orði kveðnu sé dásamað frelsi
einstaklingsins til að lifa eins og hann sjálfur
kýs, þá er hann gjarnan rígnegldur innan
ramma hins viðeigandi af samferðamönnun-
um sem vita hvernig fólk á að hugsa og
haga sér. Sá, sem kýs að feta fáfarnari leið-
ir, þarf því oft á miklum styrk að halda til
þess að varðveita sannfæringu sína og þora
að segja hug sinn. Ein mikilvæg birting-
armynd þessa er líka svonefnt borgaralegt
hugrekki, sem er sú þegnskylda að láta til
sín heyra um þjóðmál. Þetta á ekki sízt við
þegar gagnrýna þarf hin samknýttu öfl efna-
hags, stjórnmála og tækniþekkingar í samfé-
laginu. Nú á tímum er samfélagið samsett
af kerfum sem lúta sínum eigin lögmálum
og einstaklingurinn er harla máttvana and-
spænis þeirri sérfræðihugsun sem þar ræður
ríkjum. Kjörorð upplýsingarinnar. „Hafðu
hugrekki til þess að nota eigin dómgreind"
hefur því öðlazt síaukið vægi eftir því sem
dregið hefur úr möguleikum einstaklingsins
til þess að hafa áhrif á umhverfi sitt.
Þriðja dæmið um mikilvægi hugrekkis í
samtímanum er líklega það algengasta. Ég
kýs að kalla það að standa með sjálfum sér
tilfinningalega. Á þetta reynir til að mynda
þegar eitthvað er sagt við mann sem honum
mislíkar og hann þarf að segja sína mein-
ingu. I slíkri stöðu er algengt að fólk þurfi
að yfirstíga ótta sinn við að vera hafnað.
Það er afar mikilvægt fyrir hvern einstakling
að setja öðrum mörk og að læra að þekkja
sín eigin. Fyrr verður hann ekki fær um að
veija sig yfirgangi og óréttmætri íhlutun
annarra. í því verkefni gegnir hugrekkið
lykilhlutverki. Það ræður einnig úrslitum
þegar einstaklingurinn tekur afdrifaríkar
ákvarðanir um eigið líf, svo sem þegar hann
finnur sig knúinn til að gera það upp við
sig hvort hann skilur við maka sinn í van-
sælu hjónabandi. Það þarf líka kjark til að
viðurkenna vanmátt sitt í slíkri lífskreppu
og leita sér hjálpar. Þeir erfiðleikar sem
fylgja ákvörðunum af þessu tagi hafa farið
vaxandi vegna þess að hefðbundnar viðmið-
anir gilda ekki lengur og einstaklingurinn
verður að reiða sig æ meir á eigin dóm-
greind og tilfinningar.
Af þessum dæmum má ráða að hugrekk-
ið gegnir enn þýðingarmiklu hlutverki í lífi
okkar. Sá, sem ekki leggur rækt við þessa
dyggð og lætur berast með fjöldanum hvetju
sinni, mun einfaldlega glata sál sinni. Þau
sannindi hafa enn ekki fallið úr gildi.
VILHJÁLMUR ÁRNASON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST 1996 3