Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1996, Blaðsíða 2

VEGAKORT sem sýnir leiðir suður
frá Munchen, m.a. til Benediktbeuern.
usar, sem höfðu frumkvæðið að því að boða
heiðnum íbúum þarna fagnaðarerindið. Svo
mjög sópaði að klaustrinu að nafn klaustur-
föðurins mikla, Benedikts frá Núrsíu
(480-553), færðist af klaustursetrinu yfir á
fjallið fyrir ofan. Því þykir svæðið þarna mjög
kristilegt. Skammt er til bæjarins Oberam-
mergau, þar sem helgileikimir miklu eru sett-
ir á svið af leikmönnum á föstunni á 10 ára
fresti. Sjálfur upphafsstaður Benediktsregl-
unnar á Italíu er ekki kenndur við meistarann
sjálfan, heldur heitir Monte Cassino, sem í
dag gæti verið nafn á spilakassasal eða
skafmiðahappdrætti.
Kaþólska kirkjan gegndi miklu menningar-
og líknarhlutverki í álfunni á óróatírnum mið-
aldanna, s.s. að reka menntastofnanir og
skóla, sjúkrahús og munaðarleysingjahæli og
að annast framfærslu aldraðra og lasburða,
sem er hlutverk „velferðarkerfisins" margum-
talaða í löndum mótmælenda nú á dögum.
Eitt af því sem kirkjan lagði mikið upp úr á
miðöldum var fyrirgreiðsla af. ýmsu tagi,
m.a. að greiða götu ferðamanna á langleiðum,
sem einmitt voru oft kirkjunnar þjónar. Það
var ekki aðeins veður sem voru válynd á fjöll-
um, heldur sátu oft óvinir á fleti fyrir, stiga-
menn og ræningjar. Mönnum veitti því ekki
af uppörvun og hughreystingu á áningarstöð-
um. Ekki báru menn heldur með sér nein
verðmæti í slíkum háskaferðum, til að draga
ekki að sér misyndismenn, sem stundum voru
félitlir lénsherrar héraðsins. Klaustrin fengu
þess vegna sjaldnast beinar greiðslur fyrir
næturgreiðann og hughreystinguna, en áttu
þá oft inneignir upp á sama hjá öðrum
klaustrum eða kirkjum eða hjá veraldlegum
höfðingjum í öðrum héruðum.
Sumir ferðalangar greiddu þó fyrir sig með
því að segja sögur, bera fréttir eða flytja ljóð
eða drápur fyrir heimamenn og gesti á staðn-
um, kannski með hljóðfæraslætti og söng.
Aðrir greiddu fyrir sig með bókagjöfum eða
helgigripum. Margar heimildir eru til um
það, að ferðalangar þóttust heppnir að vera
samgesta trúbadúrum í klaustrum. Margir
slíkir farandsöngvarar urðu mjög vinsælir og
þekktir. Ekki voru þeir alltaf vandir að málf-
ari eða efnisvali í söngvum sínum. Oftast
þótti ekki við hæfi að bræðurnir í klaustrinu
tækju þátt í kvöldgleði gestanna. Á síðasta
jólabókamarkaði var bók (Feginn mun ég
fýlgja þér) um einn af þekktari trúbadúrum
riddaratímans, Blondel hinn franska, þjón
Ríkharðs ljónshjarta, og um ferðalög hans
einmitt um þessar slóðir.
Upphaf ferðamennsku og „túrista-þjón-
usta“ má því að nokkru rekja til klaustra
miðaldanna. Ákveðnar leiðir þóttu greiðfær-
ari en aðrar. Þannig mynduðust nokkuð fjölf-
arnar ferðaleiðir um meginland álfunnar,
þvert og endilangt, sem oftar en ekki lágu
um Rómarvegina marglofuðu. Leiðalýsingar
voru samdar og byggðir meðfram þeim efld-
ust. Kiaustrin og kirkjurnar á þessum píla-
grímsleiðum döfnuðu líka, því þær fengu oft
myndarlegar gjafir frá höfðingjum í formi
landareigna og hlunninda, eða arf og áheit
frá ferðafólki sem vildi launa þeim lífsbjörg
eða annan greiða. Víða í álfunni standa enn
merkir minnisvarðar um þennan tíma í lista-
fögrum kirkjum og skrautlegum klaustrum.
Oftast ferðuðust menn aðeins á farskjótum
postulanna, en höfðingjar fóru þó gjarnan
ríðandi ef unnt var og stundum með fríðu
föruneyti. Vegirnir hentuðu sjaldnast fyrir
hestvagna pg því síður fyrir þungaflutning á
varningi. Á ófriðartímum var umferð harla
lítil, en á friðartímum var það helst léttavara
sem flutt var á milli landshluta, skrautvarn-
ingur og listiðnaður, sem menn báru oftar
en ekki á bakinu um langan veg. En þýðingar-
mestur var kannski hinn andlegi varningur
sem fluttist eftir þessum leiðum, ný þekking,
hugmyndir, tíska, tækninýjungar og önnur
menningarfyrirbæri, sem ferðalangarnir báru
aðeins í hugskoti sínu. Á kvöldum stungu
menn samán nefjum og skiptust á skoðunum
og fréttum, stunduðu rökræður og þrætulist,
oftast á latínu. Þetta var því „veraldarvefur"
síns tíma.
Þannig var líka með klaustrið undir hamra-
veggnum, á Benediktsbæ. Þar fóru um hundr-
uð manna af ólíku þjóðemi og uppruna og
skildu eftir sig gripi eða tíðindi, mótuðu skoð-
anir heimamanna eða annarra ferðalanga.
Eftir erfiði ferðadagsins sátu menn oft yfir
góðum veigum og nutu lífsins. Þá hlýtur
ýmislegt skemmtiiegt að hafa flogið.
Sumir söngvamir vom skildir eftir skrif-
aðir eða heimamenn skráðu þá seinna eftir
eyranu. Sumir textanna voru á latínu, sem
þá var ekki aðeins mál guðsmanna heldur
og menntaðra leikmanna, og voru kallaðir
Carmina. Önnur ljóð voru á mállýskum, sem
vom í þá daga mjög fjölbreytilegar. Sumir
þessara söngtexta þóttu ekki við hæfí bræðra
í klaustrinu á Benediktsbæ, um hið ljúfa líf
fijálsra manna utan klausturveggjanna, um
svall, drykkju og ftjálsar ástir. Ábótarnir
stungu því þessum ljóðum undir stól, þar sem
þau skorpnuðu og rykféllu. Kannski kíktu
menn í skræður þessar, ef enginn sá til.
Nokkurt safn slíkra forboðinna lagatexta
fannst vel falið í bókasafninu fagra í Bene-
diktsklaustrinu, þegar munkalíf var fellt niður
þar (1803) og vora kallaðir Carmina Burana,
því manna í meðal var klaustrið oft aðeins
kallað Beuern (Bær eða Bæir), sem á latínu
varð Buran eða Burana. „Söngvarnir frá
Bæjum“ fengu á sig svipað orð þarna úti og
Bósasaga fékk á sig hér á landi, þótt stigs-
munur milli efnis þeirra sé nokkuð mikill.
Hvort tveggja var fært í letur um svipað leyti.
Annaðhvort var slíkum söngvum ekki safn-
að í öðmm klaustram eða þá að seinni tíma
ábótar brenndu þá eins og annan ósóma sem
á vegi þeirra varð við tiltekt á bókasafninu.
Kirkjan stundaði nefnilega bókabrennur langt
fram eftir öldum, undir marvíslegu yfirskyni.
Greiðasala og gistihúsarekstur var aðeins
aukabúgrein hjá mörgum stóra klaustranna.
Ýmislegt annað nytsamt starf fór þar gjarnan
fram. Að Bæjum stunduðu bræðurnirtil dæm-
is líka mikinn bóklestur og kirkjuleg fræði-
TÓNLEIKAR í barroksalnum.
störf. Þeir skráðu þar ýmis kristileg verk,
s.s. sáima og helgra manna sögur sem víða
eru til í fallegum handritum. Á sama tíma
og Snorri sat við skriftir í Reykholti voru
bræðurnir í Bæjum að skreyta sín handrit
með listafögrum lýsingum. í gegnum tíðina
safnaðist því að bræðranum þar mikið magn
bóka, sem þeir þurftu að byggja yfir. Staður-
inn auðgaðist vel og efldist á ýmsa lund. Enn
stendur þar mjög myndarleg bókhlaða, fagur-
lega skreytt fyrir um 250 árum í barokkstíl,
með hiilum uppeftir öllum veggjum, með
dragkistum og bakskotum, yfirhlaðin alls
kyns bókum, skjölum og skræðum. Slík bóka-
söfn þóttu mörg hver hin mestu völundarhús
og vöktu beyg með sumum leikmönnum, sem
slæddust þangað inn á dimmum kvöldum.
Sagan „Nafn rósarinnar", eftir Umberto
Eco, sem mikla athygli vakti fyrir nokkrum
árum og var meðai annars kvikmynduð (með
Sean Connery í aðalhlutverki), gerðist í þess-
um furðuheimi miðaldanna. Þungamiðja
spennunnar í sögunni var einmitt forboðin
lesning af einhveiju tagi sem geymd var í
leynihólfum og skúmaskotum í firnastórum
bókasöfnum í klaustrum víða í áifunni. Það
voru einmitt víðförlir förumunkar, sem fengu
það verkefni að leysa morðgátuna. Það sem
gerir þá sögu svo vinsæla er án efa sú raun-
sanna mynd, sem þar var dregin upp af
klausturlífi og hugarheimi síðmiðalda.
í Benediktbeuem eru nú öll hús uppistand-
andi og í afar góðu standi, ekki síst bókhlað-
an. Þar er ekkert munklífi lengur, heldur
prestaskóli og fræðslumiðstöð kaþólskra safn-
aða í Bæjaralandi. Trúarlíf er þar því enn í
fullu gildi, þótt í öðru formi sé. Ferðamönnum
er fijálst að skoða sig um í þessum bygging-
um, sem skarta ekta rókokkóskreytingum,
með björtum helgimyndum og berum engla-
bossum. í kirkjunni er lítil bænastúka, Anast-
asiakapelle, sem þekkt er í listaverkabókum
um barrokktímann fyrir afar vandaðar skreyt-
ingar. Benediktsbær er einn af mörgum
vemduðum sögustöðum Þýskalands, og hefur
á sér menningarlegt yfirbragð. Þar er mynd-
arlega að öllu staðið.
í óbeinum tengslum við klaustrið er merk-
ur vísindastaður, gömul stjörnuathugunarstöð
í glerhúsi, þar sem Frauenhofer nokkram
lærðist fyrstum manna að nota ljósbrot til
stjömumælinga, og er safnið opið áhugafólki
í faginu til skoðunar.
Nú liggur bílvegurinn reyndar ekki um
hlaðið á Benediktsbæ, eins og gönguslóðinn
forðum, svo hann er ekki eins í alfaraleið á
bílaöldinni. Kannski hafa íslenskir ferðamenn
þó komið í annað tveggja þekktra barokkk-
laustra, sem liggja betur við höggi, þ.e. í
Melk á Dónárbökkum skammt frá Vínarborg
eða í áðumefndum Ottósbæ vestur í Svaba-
landi. Þau líkjast um margt klaustrinu undir
Benediktsveggjum í Bæjaralandi, og öll
standa þau í býsna fögrum sveitum, grænum
og búsældarlegum.
Carl Orff fann ekki þessa texta en hann
samdi við þá löngu seinna (1936) hina vin-
sælu tónlist, sem ber sama nafn og söngvarn-
ir, Carmina Burana, og hefur verið flutt oft
hér á landi, nú síðast með glæsibrag í ís-
lensku óperanni í vetur. Orff var Bæjari að
ætt og uppruna, þótt hann starfaði lengi í
Frankfurt sem tónlistarkennari. Hann valdi
sér þetta sérstaka viðfangsefni úr heima-
byggð sinni til að semja stutt sönglög fyrir
nemendur sína, þar sem margvísleg tilbrigði
koma fram svo að æfa mætti sem flest tón-
eða raddbrigði í hveiju lagi, eins og oft er
gert í skólaverkefnum. Tónlist og texti voru
fléttuð saman á nýstárlegan hátt, með mik-
illi áherslu á sönginn. Stundum bregður fyrir
tónum sem gætu minnt á klaustursöng. Marg-
ar sviðsuppsetningar taka mið af klausturlífi.
Þetta var á bernskudögum Þriðja ríkisins
í Þýskalandi, þegar frumlegum og þjóðlegum
listum var gjarnan hampað, eins og t.d. tón-
list Jóns Leifs. Það virðist þó aðallega vera
á síðustu áratugum sem verkið varð svo vin-
sælt. Ein ástæða þess að svo margir vilja
setja upp þetta verk er án efa á hversu marg-
víslegan hátt má útfæra það á sviði og í flutn-
ingi. Án þessarar sérstæðu tónlistar væru
vísurnar „Ijósbláu" varla svo þekktar sem
raun ber vitni í dag. Efni textans hneykslar
varla nokkurn mann lengur, svo siðspilltur
sem heimurinn er orðinn.
Undirritaður var í Herragarðsveislu (Son
Amar) á Majorku í vor þar sem dýrð var gerð
í mat og músík og ekki síður í dansi og sjón-
rænni uppsetningu á mjög ijölbreytilegan
hátt á nútímalegu leiksviði, eins og gerist
aðeins í fínustu næturklúbbum heimsborg-
anna. Eitt viðfangsefna spönsku senjórítanna
var slæðudans við titillagið í Benediksbæjar-
söngvunum, 0 Fortuna, þar sem á svo
skemmtilegan hátt skiptast á blíðir tónar og
hijúfir, eins og í hverfulu mannlífinu, skin
og skúrir, stríð og friður. Sérstök gæfa fylgdi
okkur það sem eftir var ferðar.
Fortuna hefur líka verið Benediktsbæ hlið-
holl, því þar ríkir enn fegurð og dýrð á góðum
degi, jafnt í náttúranni sem í mannlífinu. Ég
hvet alla þá sem leið eiga á milli Múnchen
og Innsbruck að fara heldur ökuveg Bll, í
stað hraðbrautarinnar (A95) og gera svo
stans á leið sinni miðsvegar (um 50 km frá
Múnchen) og aka heim á hlað í klaustrinu í
Benediktsbeuern og eiga þar nokkra stund.
Fyrst ættu menn að njóta gróðurilmsins í
loftinu og útsýnisins til Veggjarins og Alp-
anna, ganga svo í bæinn og skoða klaustrið
og ekki síst bókhlöðuna, minnugir hughrif-
anna úr söngvunum, sem þar voru geymdir
á laun um aldir og hins sérstæða efnis þeirra.
Loks ættu menn að ganga í kirkjuna fögru
(Basilica) og setjast þar niður í kristilegri
hugleiðslu innan um óviðjafnanlegt skraut-
verk á veggjum og í lofti sem gert var fyrir
um tveimur öldum Guði til dýrðar (skoðunar-
ferðir með leiðsögn eru um helgar kl. 14.30).
Ef Gæfugyðjan fylgir mönnum mundu þeir
lenda þar á messutíma eða á kór- eða orgelæf-
ingu, sem yrði áreiðanlega kórónan á endur-
minninguna um áningu á Benediktsbæ. Þar
er enn eftir miklu að slægjast fyrir ferða-
langa og fyrirtaks þjónusta veitt.
Hafi menn góðan tíma gætu þeir drukkið
bæjarabjór í Klosterbiergarten eða notið mált-
íðar í Klosterbráustúberl, t.d. bæjarapylsu eða
„bratwúrstl".
Vildu menn eiga rýmri tíma þarna, og ef
til vill fapa í gönguferðir um sveitina, eru
nokkur lítil gistihús í þorpinu og næg heima-
gisting hjá bændum í nágrenninu. Aðeins er
um 5 mín. gangur frá járnbrautarstöðinni að
klaustrinu. Tónleikar og kóramót eru haldin
í aðalsal klaustursins (Barokksaal) oft á ári.
í nóvember er mikil hátíð í bænum, Leonard-
ifahrt, leifar frá þjóðlegum héraðsmótum á
miðöldum, þar sem hámarkið er burtreiðar
og riddaraslagur i klausturgarðinum stóra.
Nánari upplýsingar:
Kloster Benediktbeuern (sími:8857.880)
Dom-Bosco-Strasse 1
D-83671 Benediktbeuern, Oberbayern
Deutschland
Höfundur er viðskiptafræðingur og
áhugamaður um ferðalög.
GUÐNÝ SVAVA
GUÐJÓNSDÓTTIR
Vitf irrt ást
Ef þú kæmir til mín
mundi ég ráðast á þig
og rífa utan af þér fötin
Strjúka síða dökka hárið þitt
og fela ahdlit mitt í því
leggja höfuðið að bijósti þínu
og heyra hjaitað slá.
Svo mundi ég stilla þér upp
á borðstofuborðið
og kyssa á þér stórutána.
Uppgjöf
Eins og sært dýr
skríður inn í skóginn
til þess að deyja
flýr vitund mín
veruleikann
og vefur sjálfa sig örmum
handan þessa heims
þar sem ennþá er von.
Höfundur er myndlistarmaður í
Reykjavík.
INGIBJÖRG
ALFREÐSDÓTTIR
Kveðja'
Kvöldið sem þú fórst
nóttin þegar ég varð ein
dagarnir endalausu
með hrikalegu langdrégnu fólki,
sem sagði sögur án endis, án
upphafs.
Arin sem eru farin, skilja mig
eftir
með gneistandi augu.
Formælingar.
Farðu vel.
Stúlkan
í turninum
Nóttina eða vel ég bjartan
daginn.
Hvernig geturðu spurt. Haldið
utan um mig
og sa^t þetta? Ég vel myrkrið
og hlyjuna.
Ekki stingandi dagsbirtuna.
Hversdagsleikann
í margsögðum orðum. Nei,
biddu fyrir þér,
óhræddur, en ég skal brenna
hverja brú
að baki mér, daglega,
mánaðarlega, árlega.
Skilurðu þá birtu dags og
nætur?
Áhættuna, kjarkinn og kannski
ástina
til að elska þig?
Þegar þú kemur
Ég hefkomið ila undan snjónum
þetta árið.
Er of þreklítil til að hlaupast
á fjöll.
Verð að láta mér nægja
landlagsmyndir
úr sjónvarpinu.
En þegar þú kemur lyfti ég
vetrinum
af öxlunum og set upp
fjallabrosið.
Höfundur er gjaldkeri i Reykjavík.