Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1994, Blaðsíða 6

Fræðsli
- aðgen
sálarlífi unglinga? Hverju reiddust goð-
in . ..? Vandi skólans er fylgja þjóðfélags-
breytinganna sem sérfræðingar hafa af veik-
um mætti reynt að andæfa. Þeir ráða ekki
byr.
Það er algengt í þessarí gagnrýni að halda
því fram að hin svokallaða „nýskólastefna"
boði „innrætingu viðhorfa“ í stað hefðbund-
ins staðreyndanáms.
Þetta er bara orðaleikur. Hvað er stað-
reyndanám? Hvað eiga menn við með hug-
takinu “staðreynd"? Staðreyndir eru merk-
ingarlausar nema í samhengi sínu. Stað-
reyndaþekkingin bilar af því að samhengi
þeirra hefur brostið. Staðreyndum Islands-
sögunnar var haldið saman af innrætingunni
sem var markmiðið sem Jónas frá Hriflu
setti þessari námsgrein i bókum sínum. Mig
grunar að menn eigi oft við rammann —
þjóðlega innrætingu — þegar þeir kvarta
yfír því að nemendur þekki ekki staðreyndir
Islandssögunnar. Gildi staðreynda breytist
með þróun samhengisins sem þær falla inn
í. Nýja líffræðin, ný efnafræði, ný eðlisfræði
kalla á nýjar staðreyndir og gera flestar þær
staðreyndir sem mín kynslóð varð að leggja
á minnið úreltar. Við lærum ekki til áð leggja
staðreyndir á minnið, heldur til að skilja
samhengi þeirra. I rauninni er þetta ekki
umdeilt. Þetta veit hver kennari. Að baki
liggja átök um hvað nemendur eigi að læra
— og til hversi Staðreyndahugtakið er víg-
orð í þessari deilu og sérlega illa til þess
fallið. Hvað er staðréynd í stærðfræði eða
íslensku? Það væri lítið eftir af menntagildi
þessara greina, ef nám í þeim miðaði að stað-
reyndaþekkingu.
Þegar námsefnið var endurskoðað á 7.
áratugnum var það gért með þessar spurn-
ingar í huga: Hvað eiga nemendur að læra
og til hvers? Hvaða staðreyndir eiga þeir
að muna af því að þær hafa þekkingargildi?
Hvaða samhengi milli staðreynda eiga þeir
að skiljai Hvaða aðferðir og reglur eiga
þeir að kunna og geta beitt að námi loknu?
Er ætlast til að þeir temji sér einhver við-
horf í náminu? Eiga þeh- t.d. að Sjfikjast
eftir góðum stíl, elska ljóð, fínna til ábyrgð-
ar gagnvart öðrum? Eiður Guðnason krafð-
ist þess í þingsályktunartillögu í „sögu-
kennsluskammdeginu" fyrir áratug síðan,
að sögunám í skólunum ætti að efla trú á
landið. Ekki er það staðreynd. í rauninni
er krafan um staðreyndanám einber fyrir-
sláttur. Kröfurnar um þekkingu, skilning,
kunnáttu og færni hafa aukist, en nemendur
eru verr í stakk búnir en fyrr til að upp-
fylla kröfurnar og kennarar starfsþreyttari
fyrir vikið. Staðreyndahugtakið er vígorð til
að hafná greiningu á raunverulegum vanda
námsins þar sem ávallt verður að setja
markmið.
Um Innrætingu Viðhorfa
Þegar faríð er að setja staðreyndirnar í
samhengi við samfélagsgerðina og þróun
hennar er þá farið að segja einhvexja sögu
sem ekki má segja á Islandi?
Eg geri ráð fyrir að þessi spuming höfði
til deilunnar um samfélagsfræðina sem
Helga Sigurjónsdóttir vekur upp eftir 10 ára
svefn. Markmiðið með samfélagsfræðinni
var að byggja upp námsgrein eða efnisþætti
sem vantaði í grunnskólanámið hér. Samfé-
lagsfræði (social studies) er hvergi umdeild
grein nema hér á landi. Það er út af fyrir
sig forvitnilegt að svo skuli vera. Að baki
þessari samþættu grein lágu tillögur nefndar
frá 1972 sem lagði til að samþætta sögu,
landafræði og félagsfræði. Tilgangurinn var
að tengja þekkingu á þjóðfélaginu við sögu
og landafræði, og Islandssögu við mannkyns-
sögu. Sjaldan hefur jafn mikil deila spunnist
af jafn litlu tilefni. Ef menn hafa enn áhuga
á þessum uppvakningi er þeim bent á ágæta
grein eftir JGunnar Karlsson prófessor [í
Tímariti Máls og menningar 1984] þar sem
hann rekur efni og tildrög deilunnar og kall-
ar „sögukennsluskammdegið“ af því að deil-
an var mönnum til skemmtunar í skammdeg-
inu. Hvemig sem menn vilja leysa málið,
þá verður það ekki gert með staðhæfingum
um innrætingu viðhorfa og eyðingu sögu-
þekkingar í skólanum. Minnið og tíminn eru
takmörkuð. Menn verða að gera sér Ijóst,
hvað á að kenna og til hvers. Það verður
að takmarka námsefnið; það verður að setja
því ramma; það verður að skilgreina mark-
mið fyrir námið, og þau verða ekki skil-
greind með kröfunni um staðreyndanám.
Enginn kennari sem lið er í sættir sig við
að kenna staðreyndir einar saman. Engin
gi-ein verður kennd með því að kenna stað-
reyndir hennar slitnar úr samhengi við þekk-
ingarramma greinarinnar og markmið.
Markmiðin birtast í kunnáttu, færni, tækni
og viðhorfum. Forvitni og löngun til að læra
eru viðhorf, að hafa ánægju af því að lesa
og „að læra meira og meh-a“. Það eru líka
viðhorf að vilja skilja aðra, hafa samúð með
þeim eða beita sér fyrir því að koma á betri
og réttlátari samskiptum, til dæmis í skólan-
um. Allt eru þetta gömul og viðurkennd við-
horf og námsmarkmið. Vandinn er sá, að
hinn sjálfsagði menningargrunnur, sem við-
horf og markmið vora reist á, hefur brostið.
Þess vegna væri þörf á upplýstri umræðu
um markmið meðal kennara og foreldra.
Mælir ekki skynsemin með því að þjóðfélag-
ið og skipan þess séu kynnt í náminu eins
og náttúran og skipan hennar? Hvað háir
okkur meira en félagslegt ólæsi? Stöndum
við ekki áttavillt og ráðalaus gagnvart þeim
þjóðfélagsbreytingum sem eiga sér stað í
kringum okkm- og móta tilveru okkar? Væri
ekki ástæða til að gera einhverjar lágmarkst-
ilraunir til þess að nemendur fái tækifæri
til að átta sig á samfélaginu sem þeir lifa
og hrærast í og eiga að taka við, hvernig
sem við skiljum það? Gæti ekki verið að
uppeldiskreppan og unglingavandamálin
standi í einhverju samhengi við samfélags-
blinduna í landinu?
Hefur Sjónyarpið Tekið
VÖLDIN?
En hvers er skólinn yfírleitt megnugur
til mótvægis við mótunaröfl samfélagsins?
Við eram vissulega vanmegnug að ráða
við félagslegar og félagssálfræðilegar breyt-
ingar í þjóðfélaginu, þar sem miklu sterkari
öfl en skólinn era að verki: hagfræðileg öfl,
vistfræðileg öfl, félagsleg öfl. Eg tel að við
öll sem um þetta fjöllum, bæði Helga Sigur-
jónsdóttir og ég svo og kennarar yfirleitt,
séum íhaldsmegin í þessum átökum. Við vilj-
um viðhalda gildum sem við höfum þegið í
arf frá fyrri tíð. Við lítum á breytingarnar
með skelfingu. Hins vegar erum við á ólíku
máli um hvað hafí komið þessum breytingum
af stað. Við eram sjálfsagt ósammála um
þann þátt, sem fjölmiðlarnir allt frá Morg-
unblaðinu til sjónvarpsstöðvanna eiga í þess-
ari þróun. Margt bendir til þess að fjölmiðl-
arnir hafi djúp, og sumum fínnst uggvænleg
áhrif á gildisbreytingai’ meðal einstaklinga
og einkum æskunnar, sem verður fyrir þess-
um fjölmiðlum tiltölulega óvarin. Þessir
áhrifavaldar eru miklu öflugri en skólinn.
Rannsóknir hafa sýnt, að tíminn sem t.d.
bandarískir unglingar verja fyrir framan
sjónvarpsskerminn til 18 ára aldurs er jafn-
mikill og allur skólatími þeirra samanlagð-
ur: 15 þúsund klukkutímar. Svipaðar tölur
þekkjast frá öðrum löndum. Og því er oft
haldið fram, og fyrir því era allgóð rök, að
sjónvarpstíminn sé miklu áhrifameiri en
skólatíminn.
Nú er gervihnattasjónvarp að bjóðast ís-
lendingum.
Hvernig á skólinn að verjast þeim áhrifum
sem af því verða? Þar á ég ekki aðeins við
inntaksleg áhrif á börnin, þá innrætingu sem
sjónvarpið býður heim, heldur framtaksleys-
ið sem sjónvarpsglápið elur á. Börn sitja
undir áreiti sjónvarpsins sem kennir þeim
að leita ekki sjálf eftir neinu, nema þá tökk-
unum til að stilla á næstu rás. Það er mjög
líklegt að innræting á námsviðhorfum sé
miklu sterkari en inntakið: Sjónvarpið inn-
rætir ákveðin viðhorf um hvað sé skemmti-
legt og hvað sé leiðinlegt, hvað sé eftirsókn-
arvert og hvað menn eigi að gera til að afla
sér þess. Sjónvarpið kyndir undir því við-
horfi að menn eigi heimtingu á því að þeim
sé skemmt að staðaldri. Neil Postman hefur
sagt að við skemmtum okkur til ólífis. Eg
held því ekki fram að skólinn sé einskis
megnugur, en í samanburði við hin gíf-
ursterku áhrif „meðuppalenda" virðast áhrif
skólans takmörkuð, þannig að vegur hans
minnkar hlutfallslega. Það er best að treysta
skólanum ekki um of. Þetta stendur í undar-
legri mótsögn við það sem skólanum er allt-
af kennt um. Það á að vera skólanum að
kenna að börnin séu eins og þau eru! Það
gleymist að allt umhverfí barna er ger-
breytt frá því sem var fyrir aldarfjórðungi.
Efnahagslegt og félagslegt umhverfi er allt
annað. Skólanum eru ætluð hlutverk sem
heimilum var áður ætlað að leysa af hendi.
Hvenær byrja nemendur að vinna fyrir sér
með skólanum og hvernig? Hvaða tíma hafa
þeir til að lesa og læra? Tómstundaiðja er
gerbreytt. Félagsleg umgerð skólans er öll
önnur en áður. Við geram okkur tæplega
ljóst hve lítið við gerum til þess að skólinn
geti haft þau áhrif sem við viljum að hann
hafi. Skólinn er vanmáttug stofnun.
Það Er Þörf Á Nýrri
Skólastefnu
Hvaða menntastefnu eigum að reyna að
fylgja? Verðum við ekki að reyna að andæfa
í ólgusjó áhrifavaldanna?
Allir halda að þeir séu skipstjórar, en svo
er það bara byr og bára sem ráða. En það
er að nokkra leyti af því að viljum ekki leggja
á okkur að stýra!
Hverjir eru „við“?
Við öll og ekki síst stjórnmálamenn og
kennarar. Það er auðvitað hægara ort en
gjört að ætla okkur að stýra: Við eram ósam-.
mála í grundvallaratriðum, eins og sjá má.
Við virðumst sammála um það eitt í öllum
átökunum, að byr og bára séu betri en vilji
manns. Við gefum eftir. Ég er að vísu ekki
mjög vongóður um að það sé hægt að stýra
þjóðfélagshreyfingum frá skólanum — að
skólinn hafi eitthvert vald til að ráða þróun-
inni. Ég held að sú gagnrýni hafi töluvert
fyrir sér, að bjartsýni 7. áratugarins hafi
verið grannhyggin. En skólinn gæti gert
meira til að andæfa.
Og það eru enn miklar væntingar í garð
skólans og böndin berast víðast hvar að
honum. Ef skólamir stæðu sig myndu þeir
skila frá sér fólki sem stæði af sér stórsjó
breytinganna.
Skólanum hefur alltaf tekist ætlunarverk
sitt best þar sem hann hefur fylgt félagsleg-
um gildum eftir. Skólarnir vora sterkir þar
sem þeir vora í samræmi við samfélagsleg
gildi. Þetta má lesa út úr sígildum kenning-
um Emile Durkheims og Max Webers.
Lærði skólinn og gömlu menntaskólarnir
vora augljóslega í góðu samræmi við bænda-
og embættismannaþjóðfélagið sem ríkti á
íslandi á seinni hluta 19. aldar og jafnvel
fram undir miðja þessa öld. Svo kemur hin
mikla þjóðfélagsbreyting um miðja öldina.
Hún er ekki runnin undan rifjum skólanna
heldur hrandið fram af Nýsköpunarstjórn-
inni þegar skipastóllinn er endurnýjaður.
Miðað við íslenska staðhætti er þetta upphaf
stóriðnaðar. Fólk flyst á mölina. Félagsleg
umbreyting á sér stað sem svipar til iðnbylt-
ingarinnar í Evrópu og í Bandaríkjunum.
Það sem Helga Sigurjónsdóttir álasar
nýskólamönnum fyrir er að reyna að kalla
á hlutverkabreytingu í innra starfi skólanna
sem svarar þessum þjóðfélagsbreytingum
og kemur á einhvers konar sáttum á milli
skóla og samfélags. Það er vissulega til efs
að þær hafi tekist. Helga og hennar líkar
telja að þessi tilraun til sátta hefði betur
verið ógerð. Það má vera. Ég held að end-
urnýjun skólans hafi verið óhjákvæmileg.
Þjóðfélagið hefði ekki þolað skólanum úreld-
ingúna. Skólinn afsalar sér ekki formi sínu
fyrir utanaðkomandi áhrif, heldur vegna
þess að hann heltist úr leik ella, hann fellur
úr samsinni við samfélagið. Hins vegar
breytir enginn skólanum utan frá ef skóla-
menn æskja ekki breytinga. Síðan hefur það
gerst sem enginn sá fyrir að skólinn, líkt
og fjölskyldan, líkt og aðrar félagslegar
stofnanir, líkt og atvinnuvegirnir, hefur orð-
ið að leiksoppi afla sem hafa gerbreytt ís-
lensku þjóðfélagi.
Við hverfum ekki aftur til fyrri tíma. Hinn
klassíski skóli varð til áður en nokkur skóla-
stefna varð til af því að hann óx beint upp
úr samfélaginu. Ef eitthvað vex upp úr sam-
félaginu beint nú á dögum er það óskapnað-
ur. Menntastefna er viðleitni til að sporna
gegn þeim óskapnaði. Við mótun mennta-
stefnu getum við valið milli tveggja leiða:
Við getum reynt að loka skólann af, að við-
halda fyrri sjónarmiðum. Við getum reynt
með öllum ráðum að endurreisa gamla skól-
ann. Ég hef litla von um að slíkt geti tek-
ist. Hin leiðin er að reyna að sætta að ein-
hverju leyti upplýstar þarfir þjóðfélagsins
og uppeldishætti skólans. Það er síður en
svo auðvelt mál. Auðvitað deilum við um
hverjar séu upplýstar þarfir þjóðfélagsins.
Ég fyrir mitt leyti held að það séu þarfir
samfélagsins fyrir þekkingu og siðgæði sem
krefjast þess að kennarar séu miklu meira
og betur menntaðir en reyndin er nú. Þeir
afli þeirrar sérfræði sem veitir þeim yfirsýn
yfir starf sitt og geri þeim kleift að bera
höfuð og herðar yfir báruna. Kennurum
munu tæplega takast að ná áheyrn nem-
enda, ef þeir byggja kennslu sína á skýring-
arlausum staðreyndum. Hins vegar er ég
sammála andstæðingunum að skólinn eins
og hann er veldur ekki hlutverki sínu. Deil-
urnar um skólann benda til þess að málið
er óráðið. Það er þörf á nýrri skólastefnu.
Vonandi verða átökin um stefnuna nægilega
upplýst til að gefa skólunum vísbendingu
um leiðir og vísa kennaranáminu áttir. Per-
sónulega held ég að skólastefna sem svari
vanda skólanna kalli einkum á breytingar í
starfsnámi kennara jafnframt dýpri skilningi
kennarans á siðferðisstöðu sinni andspænis
þjóðfélagsbreytingunum sem og innan
þeirra. En hvort hann fær ráðið við flaum-
inn, það er allt annað mál.
Höfundarnir eru heimspekingar. Wolfgang Edelstein
er forstöðumaður Max Planck-stofnunarinnar í Berl-
ín.
Itilefni af 20 ára afmæli
liðnu hausti veitti stjó:
fyrir bestu frumsömdu
1992: Annars vegar fy
og hins vegar fyrir fræð
Þótt markverðar
undantekningar megi
finna, vantar verulega
uppá að íslenskar
fræðibækur séu búnar
þeim hjálparskrám, sem
æskilegt er að þar fylgi
með, svo sem að deili séu
sögð á höfundum, að
bókfræðileg skrá fylgi,
einnig um ítarefni, að
ýmsum tegundum nafna
sé haldið til haga í
sérskrám.
Eftir ÞÓRDÍSIT.
ÞÓRARINSDÓTTUR