Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Blaðsíða 3

LESBOK
HlöllHEIlEElltHIECÐE IE
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjórar:
Matthías Johannessen, Styrmir Gunnars-
son. Ritstjómarfulltr.: Gisli Sigurðsson. Rit-
stjóm: Kringlunni 1. Slmi 691100.
Hólaskóli
I framhaldi af umfjöllun um Hóla í Hjaltadal í
Lesbók, skrifar Gísli Jónsson um Hólaskóla hinn
forna. Eins og í dómskólum miðaldakirknanna '
tíðkaðist að kenna í Hólaskóla hinar sjö frjálsu
listir, sem skiptust í þríveg og fjórveg.
Siglaugur Brynleifsson hefur gluggað í kennslu-
bækur í íslandssögu og mannkynssögu fyrir
grunnskóla og framhaldsskóla og komizt að þeirri
niðurstöðu að þar sé veruleg vinstri slagsíða, t.d.
fái verkalýðsbarátta of mikið vægi, viða sé hallað
réttu máli, en alveg sleppt ýmsu sem tengist at-
vinnulífi.
Atvinnusaga
ísfiskur og póstur til Englands, er heiti á grein
eftir Hauk Sigurðsson kennara. Hún er sú fyrsta
í greinaflokki um hluta af atvinnusögu okkar, sem
sýnir vel hvað við var að berjast á fyrri hluta aldar-
innar.
Fellini
er einn af stórsnillingum kvikmyndasögunnar og
hann féll frá á sl. ári. Það er við hæfi að minnast
hans veglega og það gerir Hilmar Oddsson, kvik-
myndaleikstjóri, sem rekur feril hans í tveimur
greinum. Fyrri hlutinn birtist hér.
VLADIMÍR MAJAKOVSKÍ
Brot1*
Geir Kristjánsson þýddi
Ég þekki ofurmátt orða,
ég þekki stormklukkuhljóm orða.
Ekki þehra sem klappað er fyrir í leikhússtúkunum —
heldur hinna, sem koma jafnvel líkkistum til
að bregða við hart
og skunda sína leið á fjórum stuttum eikarfótum.
Oft er þér hafnað,
þú fæst ekki prentaður og ekki gefínn út.
En orðið, það herðir bara söðulgjörðina
og geysist fram,
það klingir um aldir, og jafnvel jámbrautarlestirnar
koma skríðandi til að sleikja
_ sigggrónar hendur Ijóðsins.
Ég þekki ofurmátt orða.
Hann virðist aðeins smáræði —
einsogfallið krónublað undirhælum dansai-a.
En maðurinn sjálfur, sál hans, varir og bein...
(1930)
Vladimlr Majakovskí, 1893-1930, var sovézkt skáld, boðberi fútúrisma og end-
umýjaði rússneska Ijóðlist með málfari stórborganna. Hann var kerfinu þóknanleg-
ur þvl hann vildi virkja Ijóðið I þágu kommúnismans og byltingarinnar.
11 Þetta brot fannst f minnisbók Majakovskís að honum látnum og hefiir aldrei verið
lengra.
A tímum hug-
myndaskortsins
Ijólablaði Lesbókar 1993 endaði ég
umfjöllun um Edvard Munch á
þeirri staðhæfingu að við lifðum
nú á tímum hinnar hugmynda-
snauðu meðalmennsku og átti þá
fyrst og fremst við listir, en raun-
ar getur það átt við margt fleira.
Mig langar til að rökstyðja þetta álit frekar.
Það er að visu sá hængur á þegar fjallað er
um listir sérstaklega, að byggja verður á til-
finningu og smekk; hér verður hvorki komið
við málbandi né vog til að sýna framá að
eitthvað sé óyggjandi.
A fyrsta áratugi aldarinnar má segja að
Evrópa og Norður Ameríka hafi verið suðu-
pottur nýrra hugmynda á mörgum sviðum.
Það hyllir undir stórkostleg, ný samgöngu-
tæki. Bíllinn er svo að segja nýfæddur og
Wrightbræður hefja sig til flugs. Véla- og
tækniöld gengin í garð og ljósaperan og tal-
síminn verða almenningseign. Allt hlaut þetta
að hafa gífurleg áhrif. Sumir fylltust oftrú á
mátt tækninnar og fjarlægðust bæði náttúr-
una og Guð, samanber það að sjóferðabænin
datt uppfyrir hér eftir að bátar urðu vélknún-
ir.
Svo viðamikil breyting á lífsháttum hlaut
að hafa áhrif á andlegar afurðir manna, sem
birtast í listum. Og þær eiga að standa vel
og lengi, því lífið er stutt en listin löng eins
og Rómverjar vissu. Rómantíkin sem verið
hafði ráðandi afl í bókmenntum, myndlist,
tónlist og jafnvel í húsagerðarlist á síðustu
öld, þótti bæði óalandi og púkó á tækniöld.
Þessi öld heitra og kaldra stríða, geimferða
og atómvopna hefur verið afskaplega óróm-
antísk.
Eftir fyrstu áratugi aldarinnar varð alveg
ofaná að líta á hús sem afsprengi véltækni.
Þarmeð var sá módernismi borinn, sem var
í fyrstu merkileg bylting með nýja hug-
myndafræði þar sem notagildi átti að ráða
forminu og ytra skrauti var hafnað. Þessi
stefna hefur verið kennd við Bauhaus í
Þýzkalandi og afurðir hennar litu vel út í
fyrstu. En þegar borgir heimsins fóru að
fyllast af skókössum kom efinn til sögu. Við
höfðum í alltof mörgum tilvikum fengið steina
fyrir brauð, en það hefur orðið hlutskipti
arkitekta á síðari helmingi aldarinnar að
berja í brestina og gera þennan módernisma
þolanlegri. Það verður að teljast dæmigert
í hugmyndafátæktinni, að meðal „nýmæla“ á
síðustu áratugum er svokallaður post-mód-
ernismi, sem byggist á að „vitna í“ og nota
sér skrautfjaðirir úr byggingarlist fyrri alda.
Annað afbrigði, „New spirit" hefur öll ein-
kenni skammvinnrar tízkubólu. Um íslenzkan
arkitektúr má þó segja það til hróss, að hann
hefur verið frekar að sækja sig uppá síðkast-
ið og nokkur lofsverð hús hafa risið.
Módernisminn varð ekki síður stefna í
bókmenntum, myndlist og tónlist. Allt á það
sér rætur aftur í öld rómantíkurinnar; endur-
matið hófst uppúr 1870 og er komið á fullt
um aldamótin. I bókmenntum koma á sjónar-
sviðið frumherjar eins og James Joyce, Marc-
el Proust og Kafka. Fyrsti vísirinn að alveg
nýju viðhorfi í íslenzkum skáldskap kemur
með Sorg Jóhanns Sigurjónssonar um 1908
og Söknuði Jóhanns Jónssonai’ 1928, en eftir
1945 verður módernisminn til sem bók-
menntastefna og atómljóðið var eiginlega
eins og atómsprengja á hina rótgrónu hefð.
Merkustu nýmælin í bókmenntum okkar
koma öll fram á fyrriparti aldarinnar; t.d.
með Bréfi til Lái-u eftir Þórberg, Vefaranum
mikla frá Kasmíreftir Halldór Laxness, Tím-
anum og valninu, Ijóðaflokki Steins, Þorpi
Jóns úr Vör og öðrum Ijóðum atómskáld-
anna. En bókmenntahefðin er svo sterk hjá
okkur, að ég tel bókmenntirnar ekki hafa
lent í viðlíka kreppu hugmyndaskorts og
meðalmennsku og sumar aðrar listgi’einar.
Nægir að benda á Engla alheimsins, skáld-
sögu Einars Más, og Eldhyl, Ijóðabók Hann-
esar Pétursonar frá síðustu bókavertíð. Af
þeim má ráða að bókmenntir okkar séu við
góða heilsu án þess að eiginleg nýmæli hafi
átt sér stað í allnokkurn tíma.
Á fyrsta áratugi aldarinnar var myndlistin
í hinum vestræna heimi ólgandi. Módernism-
inn birtist með nýstárlegum krafti í þýzka
expressjónismanum, en uppsprettan var ekki
sízt hjá Munch. í Frakklandi verður hin
formræna, sundurgreinandi list ofaná með
kúbisma Picassos og Bracque, en algerlega
óhlutlæg túlkun Kandinskys var kannski
byltingarkenndust. Súrrealisminn blómstraði
á þessu hugmyndaríka vori en abstrakt og
alveg óhlutlæg myndlist varð ráðandi bylgja
um árabil og hafði mikil áhrif á form og
hönnun nytjahluta.
Á síðari hluta aldarinnar er eins og allur
vindur sé úr hugmyndaflæðinu. Tilkoma
popplistarinnar um 1960 er síðasta stóra
nýmælið, en sú bylgja stóð stutt og varð
ekld víðtæk. Síðan hefur myndlist, bæði í
hinum vestræna heimi í heild og hér á ís-
landi, verið í tilvistarkreppu. Málverkið hefur
átt erfiðar stundir. Um tíma X’ofaði ögn til
og varð smávægilegur fjöi-kippur uppúr 1980
sem nefndur var „nýja málveridð" en hafði
fátt nýtt í för með sér.
Jafnframt er sjálft myndlistarhugtakið
komið út um víðan völl og þá er öll viðmiðun
við hefðbundin gildi út í hött. Konseptlist,
sem svo er nefnd, hefur á síðustu árum orð-
ið haldreipi hinna innvígðu; myndlistaiTek-
endanna sem stýra söfnum og opinberu sýn-
ingarhaldi. Meinið er að venjulegt fólk getur
ekki séð að það sé myndlist, enda oftast um
að ræða hi-ærigraut úr tilfallandi dóti með
heimspekiívafi. Þversögnin felst í því að þessi
viðleitni er kennd við hugmynd, sem er vita-
skuld alltaf lífsnauðsyn í myndlist, en síðan
blasir við að nýjar hugmyndir eru einmitt
það sem vantar.
Ýmsar aði-ar tilraunir hafa lifnað og sumar
dáið; Ijósmyndaraunsæi, flúxus og minimal-
ismi, eða naumhyggja. Sú naumhyggja hefur
átt sér hliðstæðu í ljóðlist. Þegar lengst er
gengið er búið að skera allt kjöt utanaf bein-
unum og enginn nema höfundurinn veit
hverju er verið að miðla. Sú Ijóðlist skilur
eftir meiningarlausa uppröðun orða og í
myndlist er þetta jafn steingeld stefixa.
Myndlistin í heiminum bíður í ofvæni eftir
einhverjum frelsandi krafti, en nýr Picasso
er ekki á sjónarsviðinu.
Þjóðleikhúsið er að sýna Tsjekhov og Mill-
er og það er út af fyrir sig gott. Hinsvegar
vantar meira innlent nýjabrum. Ný, innlend
leikrit hafa þó komið fram á þessu leikári;
eitt þeiiTa féll snarlega í Þjóðleikhúsinu,
annað býr enn við gott gengi í Borgarleikhús-
inu. Innlend leikhúsverk síðustu ára hafa
ekki rist djúpt. Okkur vantar gott leikskáld
til að taka upp merkið sem féll niður með
Jökli Jakobssyni. Elín Helena bendir þó til
þess að mikils megi vænta af Árna Ibsen.
Alvarlegai’, nútíma tónsmíðar eru fremm’
fyi’ir innvígða og njóta ekki almenm-a vin-
sælda, til dæmis tölvutónlist. Þar er þó til
nýjabrum. í dægui’lagaheiminum er hinsveg-
ar alveg að verða heylaust og langt til vors.
Gaplar lummur eru vaktar upp og flytjendur
í-eyna nýjar útsetningar við lögin „frá því
amma vai- ung“. Sú víðtæka og áhrifamikla
nýsköpun, sem varð til með Bítlunum um
og uppúr 1960 er fyrir löngu fyrir bí og vél-
ræn tölvutilbúin síbyljan sem á að heita
dægurmúsík er dæmigerðari en nokkuð ann-
að fyrh’ þá allshei’jarfátækt og algeran skort
á frumlegri, skapandi hugsun, sem einkennir
alltof stóran hluta listaflórunnar.
Sólai’geislarnir í þessari gráu eyðimörk eru
íslenzk kvikmyndagex’ð, sem býr þó við lam-
andi fjárskort, - en merkilegasta fyxirbærið
er tónlist, úrvinnsla og sigrar Bjarkar Guð-
mundsdóttur.
GfSLl SlGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. FEBRÚAR 1994 3