Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 10

Fljótlega eftir seinna stríð héldu nokkrir íslending-
ar í ýmsum greinum lista og mennta til náms
í útlöndum. Þar kynntust þessir aðiljar lífi lista-
manna og vina þeirra sem fram fór á krám og
kaffíhúsum. Ýmsir ungir lista- og menntamenn
Flóki um 1960.
Hér segir frá þeim tímum
þegar Laugavegur 11 var
listamannakrá og
höfundurinn ásamt
Flóka og vinum hans, um
og innan við tvítugt, er
að feta sig inní hið
bóhemíska líf í Reykjavík
nokkru fyrir 1960. Kafli
úr nýrri bók, helgaðri er
Alfreð Flóka
myndlistarmanni sem
lést fyrir aldur fram
1987, og Nína Björk
Árnadóttir hefur skrifað
og safnað efni í.
Eftir BRAGA
KRISTJÓNSSON
voru um tíma í París eftir stríð og þar hitt-
ust þeir á frægri krá, Select. í Kaupmanna-
höfn höfðu íslendingar lengi komið saman á
nokkrum veitingahúsum, þ. á m. Nellunni,
Den rode pimpemel, í Kattesundet, nærri
Ráðhústorginu.
Þegar þessir ungu menn og konur komu
aftur heim til íslands eftir dvölina, söknuðu
þeir óhjákvæmilega þessa þáttar í fábreyttu
Reykjavíkurlífinu. Hér voru engir slíkir stað-
ir, sem buðu uppá þessi andlegu mök.
Á gamla Hressingarskálanum var að vísu
allfom skáldaklíka. Þar kom oft Tómas Guð-
mundsson, Steinn Steinarr sat þar löngum,
líka séra Sigurður í Holti, Kristmann Guð-
mundsson, Jón Kristófer kadett og Vilhjálm-
ur frá Skáholti. En þetta var næsta kynslóð
á undan þessari, menn fæddir árin 1900—
1910, ekki 1925—1935 eins og flestir þeirra,
sem ungir voru listamenn uppúr 1950.
Einhvemveginn varð það svo, að kaffistof-
an á Laugavegi 11 varð samastaður þessara
manna og kvenna. Staðurinn var í gömlu
timburhúsi á jarðhæð. Það vom þeir kumpán-
ar Silli & Valdi, umsvifamiklir kaupmenn í
Reykjavík um áratuga skeið, sem ráku þenn-
an stað.
Húsnæðið var að vísu frámunalega lítilfjör-
legt og alveg laust við huggulegheit. Á hægri
hönd, þegar inn var komið, blasti við röð
með ijögurra manna básum, plastsóffar og
borð úr harðplasti og borðum af ýmsum
stærðum dreift um húsnæðið að öðru leyti.
Þrír veggir vom klæddir speglum, svo allir
þar inni gátu séð sig og aðra í speglum.
En þessi veitingastaður varð samt um 10
ára skeið helsta athvarf og samastaður fjöl-
margra listamanna, mennta- og háskólanema
og annarra heppnaðra og misheppnaðra
menntamanna, áhugafólks um listir og
mennt, smáþjófa og sérvitringa, ritstjóra og
blaðamanna og hálfmglaðs fólks.
Síðar, þegar orðspor fór af staðnum vegna
hins margvíslega mannlífs sem þar blómstr-
aði, tók forvitið fólk að leggja þangað leið
sína til að kíkja á og virða fyrir sér þessi
skringilegheit — úr hæfilegri fjarlægð.
Og þama völdust til starfa ungar og blíð-
lyndar gengilbeinur, sem sýndu stammgest-
unum mikið umburðarlyndi og létu það oftst
afskiptalaust, þó tekinn væri tappi úr flösku
undir borði, ef það fór fram án röskunar
fyrir aðra gesti.
Við Flóki hófum að sækja þennan stað
árin 1954—1955 og kynntumst því spenn-
andi lífi sem þar hverfðist og þeim persónum
flestum, sem hér er að nokkur minnst.
Flóki hafði, þrátt fyrir ytri feimni, mikla
þörf fyrir snertingu af undarlegu mannlífí.
Á listamannakránni Laugavegi 11 vom
margar vistarvemr, stórir heimar og litlir og
sumir lokaðir. Þangað komu líka einstakling-
ar, sem gáfu sig aldrei að neinum, sátu ein-
ir og störðu útí tómið, fengu að dvelja í friði
einsog þeir óskuðu. Svo vom einnig ýmsar
mislokaðar klíkur, sem hittust að því er virt-
ist með reglubundnum hætti, — eða duttu
alltíeinu inn óvænt.
Helgi skepna sat alltaf einn í tveggja
manna bás og það settist aldrei neinn hjá
honum. Hann var illúðlegur á svip, ergjó,
drakk sitt svarta kaffí, sat oft lengi, lengi,
yrti varla á nokkum mann. Fyrir kom að á
hann var yrt, þá svaraði hann venjulega fúk-
yrðum einum saman. Helgi skepna þótti dul-
arfullur maður. Það var pískrað um hann í
homum. Einkum var fjallað um „svarta skúr-
inn“. Svarti skúrinn var pínulítið bikað hús
í Þingholtunum í Reykjavík. Stundum var
skrifað um hann í Mánudagsblaðið. Þar átti
að fara fram allskyns óttaleg starfsemi:
Svallveislur, eiturlyfjapartý, mellur. Það var
sagt, að Helgi stjómaði starfseminni í svarta
skúmum.
En hvar var sannleikurinn um svarta skúr-
inn?
Sigurður Berndsen, sem á þessum árum
og mörgum liðnum var umsvifamikill fjár-
málamaður í Reykjavík, hafði eignast þennan
litla kofa mörgum ámm fyrr. Hann leigði
hinum og þessum kofann og á tímabili leigði
hann Stefáni Herði Grímssyni sjómanni og
skáldi. Stefán Hörður var oft til sjós á þess-
um ámm eða fjarverandi af öðmm ástæðum.
Og hann þekkti Helga skepnu og lánaði hon-
um skúrinn, því Helgi var húsnæðislaus. Og
Helgi lenti á fylleríi, sem varð nokkuð langt,
háreysti barst frá þessu litla svarta húsi í
nokkrar vikur, menn og dularfullar konur
komu og fóm og gula pressa þess tíma,
Mánudagsblaðið, komst í málið og blés það
upp með fjörugu ímyndunarafli ritstjórans,
Agnars Bogasonar, og árum saman lifðu
þjóðsögurnar um dularfulla starfsemi í svarta
skúmum við Bókhlöðustíg.
Hitt vissu færri, að Helgi skepna var skáld.
Hann sat og keðjaði saman ljóð og prósa,
en birti nánast aldrei neitt. Höfundamafn
hans var Helkmundur. Ekki beint aðlaðandi
nafn fremur en persóna höfundarins.
Meðan við fáum ekki
yfirunnið veikleika okkar
fremur en þaggað rödd
betri vitundar
njótum við þess sælunka hlutskiptis
að geta hvorki orðið guðir eða djöflar
heldur aðeins misjafnlega gerðir menn.
höfðu mnnið til í seðlinum. Bankagjaldker-
ann fór að gmna margt og vesalings sprútt-
salinn lenti í heilmiklum vandræðum vegna
falsaða fímmhundmðkallsins. En hann mundi
hvar hann hafði fengið hann og Siggi Zeto
viðurkenndi eins og skot að hann hefði hand-
málað seðilinn. Fyrir þetta uppátæki varð
hann að fara í tugthúsið. En áður en til þess
kom hafði hann málað fjölda málverka „eft-
ir“ Ásgrím Jónsson, Kjarval og fleiri, sem
hann seldi áhugasömum listunnendum. Sum
þessara verka vom seld í listaverkasölu Guð-
mundar Ámasonar, sem þá starfaði við Týs-
götu í Reykjavík. Myndimar vom afbragðs-
vel gerðar og enn í dag veit enginn svosem
nema myndir eftir Sigga Zeto undir nöfnum
Ásgríms og Kjarvals séu stofuprýði hjá góð-
borgumm. Þegar Siggi Zeto var sendur að
Litla Hrauni í afplánun vegna falsanana frétti
Jóhannes Kjarval um það. Hann fór í Málar-
ann og keypti heilmikið af litum og striga
og sendi austur fyrir Fjall. Enda málaði Siggi
Zeto mikið í vistinni og kom með margar
myndir til bæjarins. Guðmundur stofnauki

Flóki og konurnar hans, sem voru tvær um tíma: Annette Bauder og Aija Vahatalo.
Þetta var Helgi skepna að dunda við, þeg-
ar fólk hélt hann vera að úthugsa allskyns
skepnuskap í garð náungans. Helgi var óreg-
lusamur, fátækur einfari, sem sætti misblíð-
um kjörum á stuttri ævi. Hann kvæntist
öðm sinni skömmu fyrir 1960. Kona hans
var heilsuveil. Hann reyndist henni eins vel
og hann mátti; hvarf af kaffihúsinu. Fáir
létu sig það nokkm skipta. Hann lést fyrir
mörgum ámm, einn og yfírgefínn.
Ein dálítil glæpaklíka hittist af og til á
Laugavegi 11. Þetta vom misjafnlega sympa-
tískir menn. Einn þeirra var Óli fígúra. Óli
fígúra var bráðmyndarlegur náungi, reyndar
með pönnuflatt boxaranef, en hávaxinn og
reisnariegur í fasi, alltaf með sama virðulega
brúna Battersby-hattinn á höfðinu. Tók hann
ekki ofan. Óli fígúra var frægur maður á
kaffístaðnum: hann var sagður vera ein af
fyrirmyndum Halldórs Laxness í Atómstöð-
inni, auk þess ein af fyrirmyndum Elíasar
Mar í hini frægu bók hans Vögguvísu, sem
mjög var til vitnað á þessum ámm.
Óli fígúra var laginn þjófur. Hann var
útsmoginn bóka- og fataþjófur. Hann fór
alltaf í hádeginu, þegar færra var um af-
greiðslufólk í bókabúðunum og stal nokkmm
bókum, sem hann seldi síðar um daginn
áhugasömum lesendum eða þeim, sem keyptu
þýfi á þessum ámm. Það komst sárasjaldan
upp um Óla fígúm. Leikni hans var við brugð-
ið. Hann hafði líka nokkmm sinnum fatað
sig upp í verslunum og gengið út í nýja dress-
inu. Enda var hann mikið snyrtimenni í
klæðaburði. Oftast vom glæsikvendi í för
með Óla fígúm. Hann hafði áður verið kvænt-
ur stórættaðri stúlku, en þau skildu eftir
skamma sambúð. Seinna gerðist Óli tónlistar-
kennari úti á landi. Hann var á nokkmm
stöðum, hleypti öllu í bál og brand og spóler-
aði nokkmm hjónaböndum. Fyrir nokkmm
ámm flutti hann til Danmerkur og hefur
búið þar síðan.
í klíkunni með Óla fígúm var Siggi Zeto.
Hann varð landsfrægur, þegar hann falsaði
fímmhundraðkallinn. Siggi Zeto var góður
Iistamaður. Hann hafði handmálað fímm-
hundmðkrónaseðil. Fór svo með hann til
sprúttsala og keypti fyrir hann brennivín.
Þegar sprúttsalinn fór í bankann með seðil-
inn, hafði komist raki að honum og litirnir
var einn þeirra sem stundum sat hjá glæpak-
líkunni svokölluðu. Guðmundur stofnauki var
enginn glæpamaður, en hann var mikill
óreglumaður, bæði á vín og Iyf. Árin eftir
seinni heimsstyijöld var skömmtun á íslandi
á nær öllum vamingi. Faðir Guðmundar var
skömmtunarstjóri ríkisins. Meðal þeirra
skömmtunarmiða sem völ var á var svokallað-
ur stofnauki nr. 13.
Fyrir hann var hægt að kaupa fatasett
eða kjól. Sagt var að Guðmundur hefði einu
sinni hnuplað nokkmm stofnaukum frá föður
sínum og selt fyrir brennivíni. Þaðan fékk
hann auknefnið. Guðmundur stofnauki hafði
verið afburða íþróttamaður. Hann var hægri
framherji í fótbolta hjá knattspymufélaginu
Val. í nokkur ár var hann meðal frægustu
íþróttamanna landsins. Svo lagðist hann í
óreglu og féll frá á unga aldri.
I Reykjavíkurlífínu var Guðmundur stofn-
auki aðallega þekktur fyrir fylgispekt sína
við tvo annálaða óreglumenn, syni Sigurðar
Bemdsens fjáraflamanns, þá Ewald og Pét-
ur. Hann fýlgdi þeim um öngstræti myrkvið-
anna, smávaxinn og kiðfættur, fyndinn og
orðheppinn, átti létt með að setja saman vís-
ur og var hverjum manni ljúfari og skemmti-
legri. En hann var brellinn og viðsjáll og
átti það til að plata náungann, þegar hann
var undir áhrifum. Annars var aðalvettvang-
ur Guðmundar stofnauka ekki á Laugavegi
11, heldur Langabar við Aðalstræti, þar héldu
margir óreglumenn til vikum saman.
Óskar bamaræningi var einn þeirra, sem
stunduðu það að kíkja við hjá glæpaklíkunni
á Laugavegi 11. Óskar var ósköp meinleysis-
legur að sjá, en ef hann lenti á fyllierístúr-
um, stundaði hann þá óþokkaiðju að halda
til fyrir utan bankastofnanir í miðbænum og
bjóða bömum, sem komu með sparíbauka
sína að hjálpa þeim að leggja inn í bankann.
Auðtrúa bömin létu Óskar oft fá baukinn
sinn, en þá tók hann á rás og stal sparipen-
ingum bamanna. Fyrir þetta óhugnaðarat-
ferli varð hann illa þokkaður hjá öðmm, sem
höfðu misséð sig á hinum þrönga vegi dyggð-
anna og var honum yfírleitt illa tekið og vildu
fáir vera í félagsskap hans.
Ymsir aðrir smáglæpamenn kíktu við hjá
félögum sínum: Helgi fleygur, sem tekið
hafði sér nafnið Austmann Thors, Helgi bjóla,