Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 6

sögu og hefur hugsanlega lifað síðan.
Samkvæmt manntali 1703 bar 21 kona
það ...“ (bls. 219). - Fljótsdæla saga er
talin rituð á fyrri hluta 16. aldar, og er
hæpið að treysta á, að efni, sem hún hef-
ur umfram eldri sögur, standi á gömlum
merg. Hér er þess hins vegar ekki getið,
að í Flóamanna sögu, sem sennilega er
rituð 1290-1330, er nefnd Eyvör, amma
Þorláks biskups helga (d. 1193), og í Þor-
láks sögu, sem rituð mun skömmu eftir
1200, Eyvör, systir biskups.
Ekki getið elztu dæma
í formála segja höfundar, að á eftir
hveiju nafni og beygingarmyndum þess
sé „þess getið frá hvaða tíma elstu heimild-
ir okkar eru um nafnið" (bls. 5). Þeim
frásögnum er oft ærið ábóta vant, svo sem
þessi dæmi sýna:
Bjartey: í bókinni er nafnsins fyrst get-
ið í nafnatali séra Odds á Reynivöllum
1646 (bls. 157). - Bjartey er samt nefnd
í Njáls sögu og í fornbréfi 1393 (DI III,
488, sbr. Lind: Dopnamn I, 137). Afleið-
ingarnar af vinnubrögðum höfunda láta
ekki á sér standa: Gísli Jónsson fyrrv.
menntaskólakennari skrifar um kven-
mannsnafnið Bjartey í Morgunblaðinu 7.
nóv. sl. og styðst augljóslega við Nöfn
íslendinga. Fyrir vikið missir hann alveg
af elztu dæmunum um nafnið.
Freyr: „Nafnið virðist ekki hafa verið
notað sem skímamafn fyrr en á þriðja
áratug þessarar aldar að einum dreng var
gefið það.“ (Bls. 230). - Frey, syni Þor-
steins Gíslasonar skálds, var gefíð þetta
nafn árið 1911.
Gunnbjöm: Ekkert segir í bókinni frá
nafninu hér á landi fyrr en í manntalinu
1910. Hins vegar er sagt: „Gunnbjern
hefur verið notað í Noregi frá fomu fari.“
(Bls. 263). - Tveir íslendingar með Gunn-
bjamar-nafni eru nefndir í Landnámu, og
að auki er nefndur Gunnbjörn Úlfsson,
bróðir landnámsmanns, sá sem Gunnbjam-
arsker em við kennd á Grænlandi.
Hinrik: „íslensk mynd þessa nafns,
Heinrekur, kemur meðal annars fyrir í
riddarasögum. Heinrekur Aðalráðsson var
konungur á Englandi samkvæmt Mágus
sögu jarls og sonur hertogans af Braband
hét Heinrekur samkvæmt Partalópa sögu.
Heinrik og Hinrek kemur fyrir í nafnatali
séra Odds á Reynivöllum frá 1646.“ (Bls.
299). - Hér er þess ekki getið, að Heinrek-
ur kemur fyrir sem föðumafn hér á landi
á 13. öld: systkinin Bóthildur, Guttormur
og Þórður Heinreksböm (sjá Sturlungu)
og Snærir Heinreksson (sjá Biskupa sög-
ur), enn fremur að Heinreks Árnasonar
er tvívegis getið í fombréfum á 15. öld í
Austur-Skaftafellssýslu (DI V, 510; VI,
304).
Ingi: „Nafnið kemur fyrir í Finnboga
sögu og fombréfí frá 14. öld.“ (Bls. 322).
- Þess er ógetið, að nafnið kemur fyrir á
12. öld í biskupasögum og Sturlungu og
í fombréfí um 1220 (DI I, 399). Ingi á
Jökulsá í Finnboga sögu er að líkindum
ósannsöguleg persóna (sjá Dopnamn I,
626).
Jakob: „Nafnið kemur fyrir í Landnámu
og Heimskringlu en nafnberar voru erlend-
ir. Það kemur fyrir í nafnatali séra Odds
á Reynivöllum frá 1646.“ (Bls. 335). -
Ógetið er elztu dæma um nafnið hér á
landi: Einars Jakobssonar á 12. öld í Guð-
mundar sögu hinni elztu, Odds Jakobsson-
ar 1309 (DIIII, 10) og Jakobs Brandsson-
ar 1505 (DI VII, 80,1).
Játvarður: Fyrsti íslendingur, sem höf-
undar kunna að greina frá með þessu
nafni, er drengur, sem „var gefið nafnið
á þriðja áratug þessarar aldar.“ (Bls. 338).
- Hér vantar Játvarð Guðlaugsson á 13.
öld, fylgdarmann Órækju Snorrasonar og
systurson Þóris jökuls, en Játvarðs er all-
víða getið í Sturlungu. Játvarður Jökull
Júlíusson, bóndi og rithöfundur á Miðja-
nesi í Reykhólasveit, fæddist 1914.
Órækja: „Nafn á syni Snorra Sturluson-
ar á 13. öld.“ (Bls. 439). - Þess er ekki
getið, að nafnið kemur fyrir áður hér á
landi: Órækja Hólmsteinsson af Fljóts-
dælaætt á 11. öld (í Landnámu) og Hallur
Órækjuson, heimildarmaður Ara fróða (í
íslendingabók), e. t. v. sonur Órækju
Hólmsteinssonar. Sá Hallur kann að vera
afí Halls Órækjusonar, sem nefndur er í
Sturlungu, föður Þuríðar, móður Órækju
Snorrasonar (sjá ísl. fomr. I, xx-xxi, 297).
Sigurfljóð: Það er fyrst sagt frá nafn-
inu, að tvær konur hafi borið það í mann-
tali 1703 (bls. 485). - Hér vantar baga-
lega Sigurfljóðu ekkju í Jökulfjörðum, sem
eftirminnileg er úr Fóstbræðra sögu.
Snjófríður: Fyrst er sagt frá nafninu í
manntalinu 1703 (bls. 501). - Snjófríður
er nefnd þrívegis í fombréfum á 15. öld
(DI V, 415, 686; VI, 353).
Nöfn útlendinga talin
MEÐAL NAFNA ÍSLENDINGA
Herbjöm: „Nafnið kemur fyrir í fom-
bréfí frá 15. öld. ... Það hefur þekkst í
Noregi og Danmörku síðan á miðöldum.“
(Bls. 291). - Nafnið, sem um ræðir, er
föðumafn norsks manns, Þorbjamar Her-
bjamarsonar (Thorbemus Herbemi), júst-
itíaríusar í Björgvin í Noregi 1426 (DIIV,
337, sbr. IO, 258).
Hildiríður: „Nafnið kemur fyrir í Land-
námu og Egils sögu en þar er nefnd
Hildiríður Högnadóttir móðir þeirra Há-
reks og Hræreks. Eftir það virðist nafnið
ekki notað.“ (Bls. 298). - Hér er um að
ræða Hildiríði, móður hinna frægu Hildi-
ríðarsona; hún var norsk, átti heima í
Leku á Hálogalandi að sögn Egils sögu.
Ekki er vitað til þess, að íslenzk kona
hafí nokkm sinni borið þetta nafn, og það
á því ekki heima í bók um nöfn íslend-
inga. Hins vegar kemur nafnið fyrir í
norskum fombréfum 1364 (DN III, 269)
og 1520 (NRJ II, 211), og því er rangt
að segja, að það hafí ekki verið notað eft-
ir daga Hildiríðar í Leku (þ. e. ef vitleysan
ætti að vera samræmd).
Kormlöð: „Nafnið kemur fyrir í Land-
námu. Þar er nefnd Kormlöð Kjarvalsdótt-
ir írakonungs. Kormlöð drottning Ólafs
konungs kvaran er einnig nefnd í Gunn-
laugs sögu og í Njálu.“ (Bls. 369). - Hin
írska konungsdóttir er í Landnámu sögð
móðir Þorgríms Grímólfssonar, sem fylgdi
Álfí egðska út til íslands, og liggur ekk-
ert fyrir um, að Kormlöð hafi hingað kom-
ið. Ekki er vitað til, að íslenzk kona hafí
nokkru sinni borið þetta nafn, og á það
því ekki heima í bókinni Nöfn íslendinga.
E. H. Lind birtir nafnið að sjálfsögðu ekki
í riti sínu um norsk-íslenzk mannanöfn.
Oddvör: „Nafnið kemur fyrir í Orms
þætti Stórólfssonar en virðist ekki notað
aftur fyrr en á þessari öld.“ (Bls. 431). -
Oddvör er sögð móðir Sáms og Sæmings
í dánaróði Ásbjamar í Orms þætti. Hún
er eflaust uppspunnin persóna og að auki
erlendis.
Rögnvaldur: „Nafnið kemur fyrir í
Landnámu, Egils sögu og fombréfum frá
15. öld. Það kemur einnig fyrir í riddara-
sögum.“ (Bls. 468). - Hvorki í Landnámu
né Egils sögu er um íslenzka menn að
ræða (Rögnvald Mærajarl í báðum ritunum
og Rögnvald, son Eiríks blóðöxar, í Eglu).
Hins vegar er þess að engu getið, að sex
íslenzkir menn með Rögnvalds-nafni em
nefndir í Sturlungu á 12. og 13. öld.
NORSK TRÖLL OG DAVÍÐ
KONUNGUR
Skjalddís: „Skjalddís Járnskjaldardóttir
kemur fyrir í Þorsteins sögu uxafóts en
virðist ekki notað eftir það.“ (Bls. 499). -
Skjalddís í Þorsteins þætti uxafóts er
norsk, býr á Heiðarskógi í Noregi og er
að auki tröllkona, svo að vandséð er, hvaða
erindi hún á í bókina Nöfn íslendinga.
Haki: „ ... tveir karlar bám það í íslend-
inga sögum." (Bls. 273). - Þess er ekki
getið, að annar þeirra var skozkur þræll,
sem Ölafur konungur Tryggvason er sagð-
ur hafa gefíð Leifí heppna og var með
Þorfínni karlsefni á Vínlandi (Eiríks saga
rauða), og hinn var tröll í Noregi, bróðir
Skjalddísar (Þorsteins þáttur uxafóts, sjá
hér á undan).
Davíð: „Nafnið kemur fyrir í fornbréfí
á 13. öld en hefur tæplega tíðkast hér
mikið fyrr en eftir siðaskipti." (Bls. 181).
- Davíðs-nafnið, sem kemur fyrir í fom-
bréfí á 13. öld, er nafn Davíðs konungs í
ísrael í bréfí Árna biskups Helgasonar um
hið minna bann 1281. „Davíð segir í
sálminum," stendur í bréfinu (DI II, 215;
stafs. samr.). Nafnið Davíð kemur ekki
fyrir á íslandi (þ. e. sem nafn á íslend-
ingi) á miðöldum (skv. Dopnamn I, 199).
„Aðrir nafnberar voru
NORSKIR JARLAR“
Hákon: „Nafnið kemur fyrír í Landnámu
en það bar Hákon á Hákonarstöðum á
Jökuldal. Hans er einnig getið í Fljótsdæla
sögu. Aðrir nafnberar vom norskir jarlar.
Nafnið kemur fyrir í nafnatali séra Odds
á Reynivöllum frá 1646.“ (Bls. 282). -
Ummælin, að aðrir nafnberar hafí verið
norskir jarlar, em a. m. k. villandi. Hákon
Þórðarson undan Laufási (d. 1198) kemur
við eftirminnilega atburði í Sturlungu, og
hans er einnig getið i biskupasögum, og
Hákon smiður Móðólfsson á Hörgslandi á
Síðu er nefndur í Sturlungu um miðja 13.
öld.
Mannanöfn og bæjanöfn
Ummæli höfunda um mannanöfn og
bæjanöfn em víða einkennileg og sums
staðar óljós:
Hnefill: „Nafnið kemur fram í bæjar-
nafninu Hnefilsdalur í N.-Múl. og var upp-
haflega viðumefni á bónda þar.“ (Bls.
305). - Það er undarlegt og óljóst orðalag
að segja, að .nafnið’ (þ. e. mannsnafnið
HnefiII) ,komi fram í bæjamafninu Hnefíls-
dalur’. Hér hefði þurft að geta þess, að
fjallið Hnefíll er vestan Hnefílsdals, sem
dregur þá að öllum líkindum nafn af fíall-
inu, sbr. einnig Eiríksstaðahnefía ofar á
Jökuldal. Á síðustu tímum var viðumefni
dregið af bæjamafninu og síðan skímar-
nafn.
Kolviður: „Nafnið kemur fyrir í ömefn-
inu KoIviðarhóII en virðist fyrst notað hér
sem eiginnafn á sjötta áratug þessarar
aldar.“ (Bls. 367). - Hér er aftur einkenni-
legt og óljóst orðalag, sem hætt er við,
að lesendur skilji svo, að mannsnafnið
Kolviður komi fyrir í bæjamafninu. Fyrri
liður bæjamafnsins er að öllum líkindum
no. kolviðr ’tré, sem gerð era að viðarkol-
um’, en það orð kemur fyrir í Grágás (sjá
Fritzner). Á Ketilsstöðum í Hvammssveit
í Dölum er KoIviðarhóII, og segir í ömefna-
skrá, að „sagnir hermi, að þarna hafí far-
ið fram viðarkolabrennsla áður fyrr.“ Kol-
viðarhólar era einnig á Bjamastöðum í
Saurbæ. Höfundar geta þess ekki, að höf-
undur Kjalnesinga sögu hafí orðið fyrstur
til að lesa mannsnafn út úr bæjamafninu,
en í sögunni er Kolfíður, Kolfínnur eða
Kolviður sagður hafa búið á.Kolviðarhóli.
HRÓBJÖRG OG HRÓBJARGARr
STAÐIR
Hróbjörg: „í fombréfí frá 16. öld er
nefnd Hróbjörg og Hróbjargarstaðir í Kol-
beinsstaðahreppi." (Bls. 312). - Lesandinn
hlýtur að ætla, að í einu og sama fom-
bréfí frá 16. öld sé getið um konuna Hró-
björgu og Hróbjargarstaði í Kolbeinsstaða-
hreppi, og væru það nokkur tíðindi. Því
er ekki að heilsa. Hróbjörg, kona í Tálkna-
fírði, er nefnd í reikningi Skálholtsstóls
1570 (DI XV, 483), en Hró(ð)bjargarstað-
ir í Kolbeinsstaðahreppi era nefndir í reikn-
ingsskap 1504 (DIVII, 745) og í Gíslamál-
dögum 1574 (DI XV, 611). Þess má geta,
að bærinn stendur undir hinum sérkenni-
legu Hróbjörgum, en Hrói er þekkt fjalls-
nafn, hjá Hafnarfjalli og ofan við Olafs-
vík, sbr. no. hró ’smáhæð’.
„Lifir einnig í bæjar-
NAFNINU SKJALDARSTAÐIR“
Skjöldur: „Nafnið kemur fyrir á sænsk-
um manni í Njálu og lifír einnig í bæjar-
nafninu Skjaldarstaðir í Ey. en virðist
ekki hafa verið notað hér fyrr en á þess-
ari öld. ... Nafnið var þekkt í Danmörku
og Svíþjóð á miðöldum en lifði aðeins í
ömefnum." (Bls. 499). - Hugsunin í fyrri
málsgreihinni er ekki rökrétt, en ætla verð-
ur, að höfundar eigi við, að mannsnafnið
Skjöldur hafí ekki verið notað hér aftur
fyrr en á þessari öld. Ekki hvarflar að
höfundum, að Skjaldarstaðir kunni að eiga
sér aðra skýringu en þá, að mannsnafn
sé fyrri liður, og það þótt þeir segi, að
mannsnafnið hafí ekki verið notað hér
fyrr en á þessari öld. (Reyndar geta þeir
þess ekki, að Skjöldur í Tröð er nefndur
í Bárðar sögu, eflaust uppspunnin pers-
óna). Sennilegri skýring á Skjaldarstöðum
blasir við: Skjöldur er sums staðar hér á
landi heiti kringlóttra eða þríhymdra bletta
(sbr. mismunandi gerðir skjalda) og kemur
fyrir sem bæjamafn: Skjöldurí Helgafells-
sveit, byggður um 1850 „á grandinni er
áður bar það nafn“ (Byggðir Snæfellsness
(1977), 444). Skjöldurheiúr þríhymd gras-
brekka á Gunnsteinsstöðum í Langadal
og grashall á Kirkjubóli í Norðfírði (ör-
nefnaskrár í Ömefnastofnun). Viðbúið er,
að Skjaldarstaðir dragi nafn af slíkri
brekku eða svæði, sem minnt hefur á skjöld
að lögun. Skjaldarlögun virðist mönnum
einmitt hafa verið mjög hugstæð í nafn-
giftum, sbr. fjalls-, hæðar og svæðisheitið
Skjaldbreið(ur) (einnig vatnsnafn í Nor-
egi) og bæjar og víkumafnið Skjaldarvík
(þar trúlega átt við bogmyndaða vík, sem
minnir á skjaldarrönd, sbr. Skálderviken
á Skáni, sjá Grímni 1980, 128-29).
Tindur: „Tindur á Tindsstöðum var uppi
á landnámsöld samkvæmt Landnámu.“
(Bls. 536). - Þetta er ranghermi. Tindur
Hallkelsson skáld er nefndur í Landnámu,
en hins vegar er sagt í Kjalnesinga sögu,
að Helgi bjóla hafí fengið skipveijum sín-
um land: „Þrándi á Þrándarstöðum, Eilífí
í Eilífsdal, Hækingi í Hækingsdal, Tind á
Tindsstöðum“ (ísl. fomr. XIV, 5). Nöfn
persónanna (skipveijanna) hefur höfundur
sjálfsagt lesið út úr bæjanöfnunum, eins
og hans er siður (sjá um Kolviðarhól hér
á undan). Tindsstaðir standa undir Dýja-
dalstindi og draga að öllum líkindum nafn
af honum (sjá Grímni 1983, 130-31).
Þó að höftindar dragi víða ályktanir af
bæjanöfnum um mannanöfn, verður þeim
hvergi úr vegi að vitna til þeirra rann-
sókna, sem fram hafa farið hér á landi
undanfama áratugi um samband manna-
nafna og ömefna og birzt hafa m. a. í
Grímni, riti um nafnfræði. Nægir þar að
benda á greinar höfundanna um nöfn eins
og Brjánn, Dana, Flóki, Kolbeinn, Skorri
og Svanur.
VITNAÐ TIL NAFNATALS SÉRA
ODDS Á REYNIVÖLLUM 1646
í bókinni Nöfn íslendinga er mjög víða
stuðzt við nafnatal séra Odds Oddssonar
á Reynivöllum í Kjós (um 1565-1649), en
nafnatalið setti hann saman ásamt skýr-
ingum árið 1646, og eru handrit þess í
Landsbókasafni (Lbs. 1199, 4to (frá miðri
17. öld); Lbs. 437, 4to og Lbs. 756, 4to
(frá 1770-80)). Rit sitt nefnir séra Oddur
„Onomatologia proprioram nominum gen-
tis Islandicæ eoramqve etymon (þ. e. Nafn-
fræði eiginnafna Islendinga og upprani
þeirra). Nafnatal og þýðingar, hvað þessi
þjóð um hönd hefur, með sínum rökum
og upptökum með slíkri glóseran, sem einn
lesinn maður hefur fyrir sitt leyti getað
uppleitað.“
I Nöfnum íslendinga er sagt um fjöl-
mörg nöfn, að þau komi fyrir í nafnatali
séra Odds frá 1646, og era þær tilvitnan-
ir einatt við hliðina á tilvísunum í fombréf
og manntöl. Hætt er við, að lesandi dragi
þá ályktun, að nafn, sem sagt er koma
fyrir í nafnatalinu 1646, hafí verið notað
á þeim tíma. Hér er nauðsynlegt að staldra