Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 7

við og athuga, hvers konar heimild nafna-
tal séra Odds er. Er það eingöngu heimild
um nöfn, sem notuð voru á hans tíð, fyrri
hluta 17. aldar, eða er þar einnig að finna
nöfn, sem séra Oddur þekkti úr fyrri tíðar
ritum og gátu verið fallin úr notkun um
hans daga? í fyrirsögn kallar séra Oddur
ritið „Nafnatal ..., hvað þessi þjóð um
hönd hefur,“ eins og áður segir, en óvar-
legt væri að álykta af þeim orðum, að rit-
ið sé einskorðað við mannanöfn, sem í
notkun voru á dögum höfundar, enda hafa
mörg nöfn frá fyrri tíð verið alkunn á
dögum séra Odds, þó að þau hafí þá ekki
tíðkazt lengur. í formála séra Odds að
nafnatalinu kemur ekki fram, að hann
hafi sett sér það markmið að skrá ein-
göngu samtímanöfn. Og jafnvel þótt svo
hefði verið, má telja líklegt, að hann hefði
fljótlega komizt í vanda, því að engin að-
staða var til þess fyrir daga manntala og
þjóðskrár að komast í öllum tilvikum að
raun um, hvort tiltekin nöfn, sem höfund-
ur nafnatals þekkti, hafí verið til í landinu
á ritunartímanum. Ékki þarf lengi að blaða
í nafnatali séra Odds til að sjá, að með
öllu er ólíklegt, að sum nafnanna hafi
verið íslenzk mannanöfn um daga hans.
Má þar í fyrsta lagi nefna nöfn eins og
Fjölmóður, Gormur, Refur, Þangbrandur
og Ölmóður, sem engin dæmi eru um hér-
lendis á síðari öldum, og sumra er hvorki
getið hér á landi að fornu né nýju (Fjölmóð-
ur, Gormur). I annan stað eru nöfn, sem
koma fyrir að fornu og síðan ekki fyrr en
í manntölum á 19. öld, t. d. Bolli, Eiður,
Flosi og Hallmundur. Liggur beinast við
að ætla, að slík nöfn hafí séra Oddur úr
fornum heimildum, enda vitnar hann
stundum til fornrita. En séra Oddur tekur
upp í nafnatal sitt fleiri nöfn en íslenzk
og norræn mannanöfn. Fyrstu nöfnin, sem
hann fjallar um, að vísu utan stafrófsraðar
og í heiðursskyni, eru Jesus Christus,
María og Jósef, en í stafrófsröðinni eru
goðanöfn og önnur goðfræðileg nöfn eins
og Baldur, Þór, Grímnir og Völva, sum
trúlega vegna hugsaðra tengsla við
mannanöfn. Auk þess eru í nafnatalinu
ýmis erlend mannanöfn, sem koma ekki
fyrir í manntalinu 1703, og verður að telja
'Vafasamt, að sum þeirra hafí nokkru sinni
verið notuð hérlendis. Nafnatal séra Odds
getur því ekki talizt óbrigðul heimild um
mannanöfn, sem tíðkazt hafí í landinu
árið 1646 eða litlu fyrr. Aftur á móti hef-
ur nafnatalið hugsanlega gildi sem heimild
um nöfn á fyrri hluta 17. aldar, þegar þar
er getið um mannanöfn, sem eru ekki til
í eldri heimildum, en koma fyrir í mann-
tölum 1703 og síðar, t. d. nýjar samsetn-
ingar eins og Kristbjörg, Sigurleif og Sól-
björg. í inngangi Nafna íslendinga segir,
að ritgerð séra Odds sé „heimild um nöfn
sem hann þekkti á fyrri hluta 17. aldar“
(bls. 11). Hins vegar er þar ekki tekið af
skarið um það, að nöfnin þurfí ekki að
hafa tíðkazt á dögum séra Odds, enda er
í inngangi Nafna íslendinga engin tilraun
gerð til að vega og meta heimildargildi
nafnatals séra Odds. Hrapallegar afleið-
ingar af þessum vinnubrögðum höfunda
koma brátt í ljós: þeir nota nafnatalið
hvað eftir annað glæfralega og óleyfilega
sem heimild um nöfn, sem séra Oddur
hafi vitað, að voru notuð á fyrri hiuta 17.
aldar.
„En virðist síðan ekki
VERA NOTAÐ AFTUR HÉR-
LENDIS FYRREN ..
Athugum dæmi um það, hvernig höf-
undar Nafna ísiendinga nota nafnatal séra
Odds sem heimild:
Hallmundur: „Nafnið kemur fyrir í
Grettis sögu og í nafnatali séra Odds á
Reynivöllum frá 1646 en síðan virðist það
ekki notað fyrr en í iok 19. aldar (leturbr.
hér).“ (Bls. 277). - í nafnatalinu segir
séra Oddur frá vísu Hallmundar, er hann
kvað til Grettis og skýrði nafn sitt (43.
vísa í Grettis sögu), og er líklegt, að séra
Oddur hafí sótt nafn Hallmundar þangað.
Fráleitt er að draga þá ályktun af nafnatal-
inu, að nafn Hallmundar hafí tíðkazt á
dögum séra Odds, enda eru í tali hans fleiri
nöfn, sem allar líkur eru til, að sótt séu í
fomsögur, eins og fyrr segir. Undarlegt
er að lesa ummælin um nafnið Hallmund-
ur á bls. 277, sem hér var vitnað til, þeg-
ar þess er gætt, að í inngangi bókarinnar
segir, að nafnið komi fyrir í nafnatali frá
18. öld (bls. 51).
Ottó: „Nafnið kemur fyrir í handritum
til forna og er hliðarmynd við —Otti og
Ótta. Það kemur fyrir í nafnatali séra
Odds á Reynivöllum frá 1646 en virðist
síðan ekki vera notað aftur hérlendis fyrr
en seint á 19. öld (leturbr. hér).“ (Bls
435). - Menn með nafninu Ottó í fornum
íslenzkum heimildum eru allir útlendingar,
einkum þýzkir keisarar. í nafnatali sínu
segir séra Oddur: „Otte, Otho á Gauta
tungu, sama og Abba á hebresku." Það
dugir ekki séra Oddi, að hann tekur fram
í innskoti, að Ottó (Ótho) sé mynd nafns-
ins Otti á erlenda tungu, höfundar Nafna
íslendinga skulu samt vitna til hans um
það, að nafnið Ottó hafí verið notað hér
á landi á dögum séra Odds. í manntalinu
1703 bera þrír menn á landinu nafnið
Otti, en enginn heitir þá Ottó (sjá Ólafur
Lárusson: Nöfn íslendinga 1703, 21).
Tilgreina mætti mörg dæmi um hlið-
stæða varhugaverða notkun nafnatalsins,
þar sem brúað er bilið milli dæma um
nöfn, sem koma fyrir að fomu og síðan
ekki fyrr en á 19. eða 20. öld, með tilvitn-
un í nafnatal séra Odds 1646 og orðum
einatt hagað svo, að lesandinn hlýtur að
halda, að tiltekin nöfn hafi verið notuð á
17. öld. Má t. d. benda á greinamar um
nöfnin Boiii, Hámundur og Hrói. Sennileg-
ast er, að séra Oddur hafi sótt slík nöfn
í fornrit, eins og áður segir.
GOÐANÖFN OG MANNANÖFN
Lítum á tvö dæmi um nöfn, sem þekkt
em úr norrænni goðafræði:
Baldur: „Nafnið kemur fyrir í Snorra
Eddu, Bretasögum og í bæjarheitinu Bald-
ursheimur í Þing. Það kemur fyrir í nafna
tali séra Odds á Reynivöllum frá 1646 en
virðist ekki hafa verið notað hér aftur
fyrr [en] á síðustu öld (leturbr. hér) að
einn karl í ís. bar það í manntali 1855
... Baldur var heiti á guði af ásaætt. ..."
(Bls. 137). - Lesandi hlýtur að skilja orð
þessi svo, að höfundar telji mannsnafnið
Baldur hafa verið notað hér á 17. öld,
Ekki er haft fyrir því að vitna til greinar
um bæjarnafnið Baldursheimur í Grímni
1983, en þar er nafnið skýrt ’vindheimur’
Þór: „Þór var nafnið á þrumuguðinum
í norrænni ásatrú. Nafnið kemur fyrir í
nafnatali séra Odds á Reynivöllum frá
1646 en það var ekki notað aftur sem eig-
innafn fyrr en á 19. öld (leturbr. hér)
)ótt það væri afar algengt sem fyrri liður
samsettra nafna.“ (Bls. 592). - Énn hlýt-
ur lesandi að ætla, að átt sé við, að Þór
komi fyrir sem mannsnafn á 17. öld, ekki
sízt þegar hann sér, að höfundar nota
orðið eiginnafn í merkingunni ’mannsnafn’
annars staðar í bókinni, svo sem í grein-
inni um Braga, þar sem segir: „Gagnstætt
)ví sem var um önnur goðanöfn þá voru
nöfn þeirra hjóna notuð sem eiginnöfn í
heiðnum sið.“ (Bls. 164-65, sbr. einnig
bls. 367).
Það eru engin smátíðindi í íslenzkum
nafnfræðum, sem lesandinn hlýtur að lesa
út úr þessum frásögnum: að goðanöfnin
Baldur og Þór hafí verið komin fram sem
mannanöfn á dögum séra Odds á Reyni-
völlum á fyrri hluta 17. aldar, en þau
hafa hingað til ekki verið talin notuð hér
á landi sem mannanöfn (nema Þór sem
nafnhluti í nöfrium eins og Þórdís) fyrr en
á 19. 'öld, eins og reyndar kemur fram í
inngangi (bls. 19). En það er ekki eina
dæmið um mótsagnir og ósamræmi í ritinu
(sjá hér á eftir).
IÐUNN OG BRAGI
Höfundar virðast eiga bágt með að fóta
sig í glímunni við fleiri nöfn, sem koma
bæði fyrir sem goða- og mannanöfn. í
inngangi segir Guðrún Kvaran, að til nor-
rænnar goðafræði hafi verið sótt ýmis
mannanöfn. „Elst þessara nafna er Iðunn
sem kemur fyrir í manntalinu 1703.“ (Bls.
19). í megintexta bókarinnar segir hins
vegar, að nafnið Iðunn komi fyrir „á tveim-
ur konum í Landnámu og í fornbréfum frá
16. öld“ (bls. 319).
Ekki tekur betra við í frásögnum af
karlmannsnafninu Bragi, en svo hét einnig
skáldskaparguðinn, maður Iðunnar, sam-
kvæmt Snorra-Eddu. í inngangi segir
Guðrún Kvaran, að mannsnafnið Bragi sé
sótt til norrænnar goðafræði, en getur
ekki um, að gömul dæmi eru um nafnið
sem karlmannsnafn (bls. 19), elzt skáldið
Bragi gamli Boddason í Noregi á 9. öld,
sbr. hins vegar áðurnefnd ummæli hennar
um Iðunni. I greininni um Braga í megin-
texta er Bragi gamli talinn „þekktastur
fornmanna með þessu nafni“, og síðan
segir: „Ekki er vitað með vissu hvenær
farið var að nota nafnið sem skírnamafn
en það kemur fyrir í nafnatali séra Odds
á Reynivöllum frá 1646. ... í manntali
1703 bar einn karl í Gull./Kjós. nafnið."
(Bls. 165). Hér hefði þurft að geta þess,
að Bragi Hallsson, vel líklega íslenzkur,
er nefndur í Flateyjarannál 1392 (Isl.
Annaler (1888), 420) og að heimild er um
Braga hér á landi á 17. öld; hann átti
börn, sem dóu í stórabólu 1707, og er því
eldri en Bragi í manntali 1703, sem þá
var eins árs (sjá Annálar 1400-1800 IV,
202; Manntal á íslandi árið 1703, 17, sbr.
Lind: Dopnamn I, 162).
Skips- og fjallsheiti
TALIÐ MANNSNAFN
Elliði: „Nafnið kemur fyrir í nafnatali
séra Odds á Reynivöllum frá 1646. Einn
karl í Gull./Kjós. bar nafnið í manntali
1910.“ (Bls. 204). - í nafnatali séra Odds
segir: „Ellendur. Ell heitir eitt fljót eða á
í Þýzkalandi, sem flóir í Rín. Elliði heitir
langskipið, Elliði það fjall, sem skapt er
so sem kjölur á langskipi, það fjall er
nærri Hólastað, item Elliðaár era syðra,
sem undan renna Elliðafjallinu. En ef það
skrifast Erlendur, hvað eg meina ei sé
réttara, þá er það erlandi, af erii dregið
eða örli, örglandi, sá árla er, matutinus
(þ. e. ’morgun-’); hér á Erlingur skylt við.“
(Lbs. 1199, 4to, með hliðsjón af Lbs. 437,
4to og Lbs. 756, 4to; stafs. samr.). Eins
og ráða má af samhenginu, er séra Oddur
ekki að ræða hér mannsnafnið Elliði, held-
ur langskips- og fjallsheitið, sem hann fjall-
ar um undir mannsnafninu Ellendur, þar
sem hann virðist telja tengsl milli upphafs-
atkvæða nafnanna (EII-).
Oþarfar og þarfar
ÍVITNANIR
Höfundar Nafna íslendinga taka að
þarflausu fram, að mörg hin algengustu
mannanöfn frá því að fomu og fram á
okkar daga séu nefnd í nafnatali séra
Odds 1646, nöfn eins og Bjarni, Björn
Einar, Eiríkur, Guðmundur, Helgi, Sigurð-
ur, Þórður. Hins vegar ganga þeir allvíða
fram hjá nafnatalinu, þar sem vitnisburður
þess getur verið mikilvægur, svo sem þeg-
ar þar er fyrst skýrt frá nöfnum, sem síð-
ar koma fram í manntölum (sjá hér að
framan), t. d. samsettum nöfnum eins og
Álaug, Haugborg (sbr. Hugborg 1703),
Kristbjörg, Sigurhildur, Sigurleif og Sól-
björg.
ELZTA íslenzka tvínefnið?
í kafla um tvínefni í inngangi segir
Guðrún Kvaran: „í Sturlunga sögu er
maður nefndur Magnús Agnar Andrésson
og virðist hann eini tvínefndi maðurinn í
dví verki.“ (Bls. 43). í grein um Ólaf chaim
Höskuldsson, sem sá, er þetta ritar, birti
í riti Norrænu nafnarannsóknanefndarinn-
ar 1975 (NORNA-rapporter 8) og í Skími
1977, er vitnað til Olafs Halldórssonar
handritafræðings um það, að þetta sé
hæpið dæmi um tvínefni. Nöfnin koma
fyrir aftast í upptalningu Andréssona, en
skinnbækurnar (Króksfjarðarbók og
Reykjarfjarðarbók) era glataðar á þessu
bili. I eftirritum Króksijarðarbókar stend-
ur: „váru þar Andréssynir Eyjólfr ór Skarði
ok Brandr ór Skógum ok Magnús Agn-
arr“, en í tveimur eftirritum Reykjarfjarð-
arbókar vantar hið síðara ok, og gæti það
bent til þess, að hér væri um tvo menn
að ræða. í sömu átt bendir, að áður er í
sama riti getið um Magnús Andrésson og
litlu síðar Agnar Andrésson (sjá NORNA-
rapporter 8, 99; Skími 1977, 148). í um-
ræddri grein er fjallað um það, hvort tví-
nefni hafí tíðkazt hér á landi og annars
staðar á Norðurlöndum að fomu, og virð-
ast þau skrif hafa farið fram hjá höfundi
inngangsins.
Beyging nafna
Á eftir hveiju nafni í bókinni era sýnd-
ar innan sviga beygingarmyndir nafnsins
í aukaföllunum þremur. Því miður er sums
staðar að fínna bagalegar og jafnvel herfi-
legar villur í beygingarmyndunum, auk
þess sem ýmiss ósamræmis gætir. Þannig
er sagt, að eignarfallið af Hákon sé ein-
göngu Hákons og það þó að tveimur línum
neðar sé nefndur Hákon á Hákonarstöðum
(bls. 282). Eignarfallið hefur að sjálfsögðu
frá öndverðu og fram á þennan dag verið
Hákonar, sbr. Hákonarmál, Hákonar saga
góða, Jón Hákonarson, og í orðabók Blön-
dals er aðeins eignarfallið Hákonar. Nafn-
myndin Hálfdán er birt sem aðalmynd
nafnsins, en Hálfdan innan sviga, og sagt,
að Hálfdán sé nefndur í Landnámu; eignar-
fallið er eingöngu sagt Hálfdáns (bls. 283).
Hálfdan er eldri mynd og sjálfsagt að vitna
til hennar í Landnámu, og -ar-mynd
eignarfallsins hefur tíðkazt frá fyrstu tíð
og lifir fram á þennan dag, sbr. Hálfdanar
saga svarta, Hálfdanartungur. Helgi ljóða-
þýðandi og málvöndunarmaður er Hálf-
danarson, en Örlygur bókaútgefandi Hálf-
dánarson. Af mannanöfnunum Kiljan og
Kjartan er þágufallið talið Kiljani og Kjart-
ani, en Kjaran af mannsnafninu Kjaran
(allt í sömu opnu, bls. 362-63). Eignarfall-
ið af Ósvaldur og Rögnvaldur er sagt ein-
göngu Ósvalds og Rögnvalds (bls. 440 og
468), af Haraldur Haralds/Haraldar (bls.
280), en af Ásvaldur og Þorvaldur Ásvald-
ar/Ásvalds og Þorvaldar/Þorvalds (bls.
135 og 591). I öllum tilvikum era -s-mynd-
imar yfírgnæfandi að fomu og hafa hald-
izt fram á okkar daga, og því er undar-
legt að sjá syo mismunandi frásögn af
eignarföllunum. í mörgum dæmum, þar
sem -ar-eignarfallsmyndir era uppranaleg-
ar og lifa enn í dag, setja höfundar -s-
myndimar á undan, t. d. Aðalbjöms/Aðal-
bjarnar, Þorbjörns/Þorbjarnar (bls. 92 og
585). Spyija má: Ræður hér handahóf eitt,
eða styðjast höfundar við rannsókn á_ tíðni
eignarfallsmyndanna í nútímamáli? í for-
mála er aðeins sagt þetta um beygingar-
myndirnar: „Nefndar era tvímyndir í beyg-
ingu séu þær ríkjandi (svo).“ (Bls. 5).
Engin önnur grein er gerð fyrir vali eða
röðun beygingarmyndanna, og af textan-
um er engin leið að átta sig á aldri þeirra
eða ferli. Óhjákvæmilegt virðist, að þessi
framsetning valdi misskilningi margra
notenda bókarinnar. Þeir dragi ósjálfrátt
þá ályktun af röðuninni, að beygingar-
myndina, sem á undan er sett, t. d. Þor-
bjöms eða Þorvaldar, sé rétt að taka fram
yfir hina. Sérstaklega ber að harma, að
fólk, sem vill vanda beygingu mannanafna
og leitar í þvi skyni til bókarinnar, fær þar
í mörgum tilvikum ónógar, villandi eða
jafnvel rangar upplýsingar.
MÁLFAR
Málfar í bókinni er of víða miður vand-
að en hæfir fræðiriti af þessu tagi. Dæmi:
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. NÓVEMBER 1992 7