Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1992, Blaðsíða 10

bönd, tryggingastofnanir, lögreglu og heila
hersveit sérfræðinga er kunnu ráð við öllum
heimsins vandamálum. Allt varð svo blátt
áfram og stærðfræðilegt að ekki var við
nokkurn mann að sakast.
Samkvæmt Foucault má rekja þessa
„gegnsæju“, „sótthreinsuðu" tilvistarskynj-
un til breska heimspekingsins Jeremys Bent-
hams (1748-1832), frumkvöðuls nytjastefn-
unnar. Það kom síðar í hlut arkitekta eins
og Le Corbusier að svæla út alla „mýtu“,
bábylju og órökræna hugsun með bygging-
um þar sem áherslan var lögð á geómetr-
ískt veggjasamspil, ljós og heilsusamlegt
umhverfi. Með aðstoð ljóss og birtu spom-
aði nútíminn við hinu svarta rými dauðans
og þeim trúarbrögðum sem upplýsingastefn-
an óttaðist svo mjög; Guð, djöful og eilíft
líf. Einveldi, kirkja, trú og dauði voru m.ö.o.
jarðsett beint fyrir framan nefið á okkur í
ljósi þess „sannleika" sem vísindin grófu
upp. Söguskýring Foucaults er þó aðeins
„rétt“ að vissu marki, því valdhafinn heldur
alltaf yfírráðum og hollustu þegna sinna í
krafti samspils þessara tveggja þátta, gegn-
sæis og torræðis, ekki með einhliða útskúf-
un hinna „svörtu afla“ eins og hann vildi
halda fram.
Án þess að við gerum okkur grein fyrir
því erum við alltaf að gæla við dauðann, á
stöðugu eintali við hann í undirmeðvitund-
inni, og það er í honum sem við felum allar
okkar dýpstu þrár, vonir og ótta. Hið
„bjarta“, lifandi rými skynreynsluheimsins
er grannt, óstöðugt, staglkennt, þversagna-
fullt, fallvalt. Dauðinn er aftur á móti þög-
ull, máttugur og djúpur, óbifandi og óhagg-
andi „massi“. Það er hann sem „blæs lífí“
í þá rýmisfælni sem við köllum innilokunar-
kennd og viðáttubijálæði (tvær hliðar á
sama málinu), þar sem mönnum fínnst ann-
að hvort eins og verið sé að þjappa þeim
saman í örlítinn „svartan bolta“ eða þeir
séu að leysast upp í einhveiju óendanlegu
svartnætti.
Þessar hugsanir sóttu á mig þegar ég
leit inn á mjög athyglisverða sýningu um
dauðann í hinu Nýja samtímalistasafni í
Soho á Manhattan, sem opnaði fyrir
skömmu og ber heitið „Hið ónáðaða líf“
(„The Interrupted Life“). Verkin á sýning-
unni, sem eru unnin í ýmiss konar tækni
(„multimedia"), voru valin með það fyrir
augum að reyna að varpa sem fjölbreytt-
ustu ljósi á þessa spurningu spuminganna,
dauðann og um hvað hann snýst. Það er
kannski ekki alveg rétt að segja að dauðinn
hafí verið útskúfaður úr samfélaginu, en
það sem haldið er að okkur lon og don í
bíómyndum og fjölmiðlum miðast ekki eins
mikið að því að „sýna“ dauðann eins það
að forða okkur frá honum. Dauðin er mat-
reiddur í spennandi hryllings- og afþrey-
ingarumbúum og höndlaður eins og hver
önnur markaðsvara. í Schwartzenegger-
myndunum hrynja menn niður með næstum
sekúndu millibili, ristir á hol og skotnir í
tætlur, og í blöðum og tímaritum er fregnum
af morðum, flóðum, jarðskjálftum, stríðum,
árekstrum, brotlendingum og hungursneyð
daglega slegið upp á forsíðu.
Og þó hefur öll þessi þjáning lítil sem
engin áhrif á okkur — „ekkert mál“ að skófla
í sig maísflögum og dreypa á kaffí á morgn-
Christian Boltanski. Innstilling fyrir
Safn barnanna (Musée des Enfants),
1989.
Dáin stúlka sitjandi í sófa eftir óþekkt-
an Ijósmyndara frá því um 1852. Dagu-
erreaðferð. í skjalasafni Stanleys B.
Burns, læknis.

„Ónefnd“ eftir Geneviéve Dadieux, 1991. Ljósmyndaþrykk.
ana um leið og maður les um hræðilegt
banaslys. Dauðinn er orðinn eins og hver
annar neysluvarningur. Þannig fáum við
daglegan skammt af mótefni í gegnum
Ijölmiðlana sem sljóvgar og gerir okkur
ónæm fyrir aðstöðu og tilfínningum annarra
og þeim ógnum sem steðja alls staðar að
okkur sjálfum. Andy Warhol sýnir í verkinu
„Dauðaslys í umferðinni“ hvernig þessi
deyfíaðgerð fer fram með stöðugum endur-
tekningum þar til að blóðsletta hefur vart
meiri þýðingu fyrir okkur en (rauða) blekið
á pappímum sem „táknar" hryllinginn.
Dauðinn er líka falinn bak við glæsilega
hönnun og fágað útlit: Við erum t.d. ekki
minnt á í bílaauglýsingu að tíundi hver
maður eigi eftir að lenda í alvarlegu umferð-
aróhappi einhvem tíma á lífsleiðinni.
Hvemig er þá hægt að komast hjá þessu
klisjujapli og nálgast dauðann á persónuleg-
um grundvelli? Er líf okkar og dauði ekkert
merkilegri en tilvist randaflugu sem einn
góðan veðurdag hrekkur upp af í glugga-
kistunni? Listin getur kannski reynt að
keppa við lífíð, jafnvel við stórfenglegt sól-
setur, en hefur hún eitthvað fram að færa
um dauðann, getur hún hjálpað okkur að
skilja og horfst í augu við hann? Og hvað
á listin svo sem að sýna — lík, ótta, orma,
tár, bein, fölleika, lokuð augu, kross, kistu,
grettu, óp, krans, hjartaslag, veikt bros,
engla eða púka? Auðvitað er dauðinn ekk-
ert nýtt í myndlistinni; hann liggur eins og
rauður þráður í gegnum alla listasöguna.
Hins vegar hafði kirkjan lengst af „einkaum-
boð“ á honum og því sem gerðist „hinum
rnegin" og öll túlkun gekk því út frá kristi-
legum forsendum.
I lok síðari heimsstyijaldarinnar kom af
skiljanlegum ástæðum mikill ljörkippur í
alla umræðu um dauðann, en í það skiptið
gengu listamenn aðallega út frá rökum til-
vistarstefnunnar (t.d. abstrakt-expressjón-
isminn). Síðan kom dálítil pása og það var
ekki fyrr en að fígúruatíva málverkið skaut
aftur upp kollinum í byrjun síðasta áratug-
ar, eftir að konseptið og harðlínumyndlistin
höfðu riðið yfír listaheiminn eins og hol-
skefla, að menn virtust á ný fá áhuga á
þessu viðfangsefni. Sá usli sem alnæmisveir-
an hefur valdið spilar ekki síður inn í þenn-
an áhuga og sú staðreynd að hún hefur
ekki lagt færri en 300 þúsund manns að
velli, en stór hluti fórnarlambanna hafa
verið listamenn.
Eins og verða vill eru verkin á sýning-
unni mjög misjafnlega áhrifarík. Margir
listamannanna fela vangetu sína bak við
hina ógnvænlegu grímu dauðans með ógeð-
felldum ljósmyndum af sundurskornum búk-
um og andlitum, hausum og líffærum í form-
aldehýðkrukkum. í bók sinni Camera Lucida
talar franski hugspekingurinn Roland
Barthes um að við getum ekki horfst beint
í augu við dauðann og því þurfi að koma
til einhvers konar sjónrænn hryllingsventill.
Hann veltir líka heilmikið fyrir sér hvemig
hægt sé að nálgast hann án þess að hefð
og siðalögmál fái spillt íhugun okkar og
tilfinningu. Við höfum öll einhveija skoðun
á hinstu rökum tilverunnar og þess vegna
getur myndlistin aðeins þjónað tilgangi sín-
um ef henni tekst að benda á dauðann þar
sem við sáum hann ekki áður, hrært upp í
okkur og fengið okkur til að endurskoða
afstöðu okkar. Þannig hvísla sterkustu verk-
in „á orðlausu máli“ dauðans að láta lítið
yfir sér.
Þetta á sérstaklega við um hina heillandi
ljósmynd Jeffreys Silverthornes af „Stúlk-
unni sem dó í svefni...“ (1972). Það fyrsta
sem áhorfandinn tekur eftir er fegurð henn-
ar, fíngerð líkamsgerð og stelling hand-
anna, líkt og hún væri að stíga hugljúfan
dans. Ekki fyrr en síðar gerir maður sér
grein fyrir að hún er ekki með risastóra
perlufesti um hálsinn, heldur hefur líkami
hennar verið ristur upp og saumaður aftur
saman á mjög groddalegan máta, og samt
hrökklast maður ekki undan við þessa upp-
götvun. Skötuhjúin ást og dauði, eða Eros
og Thanatos eins grikkir kölluðu þau, stíga
hér hárfínan línudans. Svipað má segja um
ljósmynd Geneviéve Cadieux („Ónefnd",
1991) af hálfluktum augum (er manneskjan
dauð eða lifandi?) og Söru Charlesworth,
sem sýnir konu hrapa til dauða af hótel
Corona í Madrid árið 1979. Þá myndar inn-
stilling franska konseptlistamannsins
Christian Boltanski frá 1989 áhrifamikla
þagnarlaug og nauðsynlegt mótvægi við
myndbandsverkin í aðalsalnumn og þann
glymjanda sem af þeim stafar. Verkið
samanstendur af hillum og þúsundum barn-
afata. í fyrstu áttaði ég mig ekki alveg á
hvert listamaðurinn væri að fara, en svo
þyrmdi allt í einu þeirri tilfínningu yfír mig
að ég væri umkringdur veraldlegum leifum
barnanna sem lágu í hrúgu eins og yfirgef-
in lirfuhýði.
Myndband Fredericks Wiesmans („Ná-
lægt dauðanum" (1989), sem varla er síðra
en verk Boltanskis, fjallar um það starf sem
fer fram á gjörgæsludeild Beth Israel spítal-
ans í Boston, þá ringlureið, kvöl og álag
sem læknar og aðstandendur þurfa líða
þegar dauðinn heldur innreið sína. „Réttu
mér skærin fljótt", segir einn læknirinn. „Ég
held að hann sé að fara.“ En allt kemur
fyrir ekki. Eftir mikinn hamagang og marg-
ar lífgunartilraunir lýsir hann því yfír að
sjúklingurinn sé látinn. Það er átakanlega
sorglegt að vita til þess hvað við erum hjálp-
arvana gagnvart dauðanum og koma allar
framfarir læknavísindanna þar að engu
haldi.
Við opnun sýninga er gestum oft boðið
upp á eitthvert góðgæti. Olíkt sjálfum mér
hafði ég þó í þetta sinn einhvern veginn
ekki lyst á snittubrauði og frönskum ostum.
Ég hafði verið rækilega minntur á að lífið
er eitt nötrandi smáblóm og í höfðinu á
mér glumdi síðasta erindið í ljóði Jóhanns
Siguijónssonar, Bikarinn: „Bak við mig bíð-
ur dauðinn, / ber hann í hendi styrkri /
hyldjúpan nætur himinn / helltan fullan af
myrkri." Ég ákvað því að drífa mig heim
og nota daginn vel, skimaði til hægri og
vinstri alveg eins og mér hafði verið kennt
að gera í ísakskóla og fór sérstaklega var-
lega yfir Broadway-stræti þegar ég gekk
út af safninu.
Höfundur er lístfræöingur og starfar í New
York.
HARALD SVERDRUP
Þrettán krákur
Sigurjón Guðjónsson þýddi Með samanfellda vængi sitja stjórnmálaforingjar, fræðingar og atvinnuhöldar ígráum ogsvörtum fjöðrum, tólf krákur kringum borð í tijátoppi. Þær eru einmitt nýkomnar frá arðbærum sorphaugi, þær hafa yfirgefið fátæktarþef á smáeyðibýli, sjávarþorpi og smábúðum, fnyk frá menguðum firði. I huga hýsa þær tólf góðan frið dauðans.
Með léttu Kra! flýgur þrettánda krákan niður í ttjátoppinn, sezt við fundarborðið, hringlar hátt í silfurpeningunum þrjátíu. Móðgaðar tólf krákur fljúga upp ogstinga upp á þvíaðloka hana inni, eftil vill krossfesta. „ Við skulum láta hana hengja sig íjúdasartrénu. Kra!“
Höfundur er nqrskt skáld.
10