Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 8

Andlitsmynd af Gierlöff, þeim er gaf
Listasafni Islands grafíkmyndir eftir
Munch.
málverk með þeim titlum eru meðal fræg-
ustu verka Munchs. Munch flutti til París-
ar í febrúar 1896 og sama ár sýndi hann
12 málverk og 40 grafíkmyndir í Salon
de l’Art Nouveau. Þetta var fyrsta stóra
sýning hans á grafíkverkum en næstu tutt-
ugu árin var grafíkin mjög veigamikill
þáttur í listsköpun hans. Fyrsta grafíksýn-
ing Munchs var haldin árið 1900 og urðu
fjöldamargar eftir það.
Þýski listfræðingurinn Julius Meier-Gra-
efe var vinur og stuðningsmaður Munchs
og gaf út fyrstu grafíkmöppu hans. Hann
taldi að í svart-hvítum ætingum væri meiri
ró og kyrrð en í málverkunum og þar nyti
myndefnið sín betur. Þessi skoðun Meier-
Graefe kom þó ekki í veg fyrir að Munch
reyndi fýrir sér með lit í grafíkinni. Hann
handlitaði nokkur verk, gerði tilraunir með
mismunandi pappír og mörg verk voru
þrykkt á litaðan pappír. Það kom því að
sjálfu sér að hann gerði litprentuð verk
og þá lá tréristan beinust við. Margir lista-
menn höfðu notað tréristuna við litprentaða
grafík og japanska tréristutæknin var vel
þekkt. Til að þrykkja marga liti varð sam-
kvæmt henni að gera eina plötu fyrir hvem
lit og þá mátti engu skeika ef liturinn átti
ekki að lenda á röngum stað. Það sem ein-
kennir tréristur Munch var að myndirnar
lágu alltaf samsíða æðunum í viðnum og
hann notaði oftast gegnsæja vatnsliti, sem
gáfu myndunum japanskt yfirbragð og
undirstrikaði vægi æðanna í viðnum. Það
átti ekki vel við skapferði Munchs að gera
litprent á hinn hefðbundna hátt með mörg-
um plötum. í stað þess þróaði hann nýja
aðferð, sem fólst í því að saga tréplöturnar
í marga búta, setja lit á hvem fyrir sig
og raða þeim síðan saman eins og púslu-
spili. Plötumar voru gjaman sagaðar eftir
útlínum í verkunum og bilin á milli bút-
anna komu þá fram eins og hvítar línur.
Þessa aðferð þróaði Munch á margvíslegan
hátt og tókst að skapa ótrúlega fjölbreytni
í lit með örfáum prentplötum. I nokkmm
myndum sínum notaði hann bæði tréristur
og steinprent og nýtti sér möguleika grafík-
tækninnar til hins ýtrasta.
Munch vann koparstungur fram til árs-
ins 1915 og svo virðist sem hann hafí á
tímabili notað koparplöturnar eins og
skissublokk. Teikningin er frískleg og allt
að því tilviljunarkennd stundum og margar
skemmtilegustu andlitsmyndimar em
þannig gerðar. Síðar á ævinni hætti Munch
að vinna beint á stein eða koparplötur og
lét gera steinprent eftir teikningum. A
öðmm og þriðja áratugnum gerir Munch
einkum tréristur og hefur þær til mótvæg-
is við málverkin.
Á löngum ferli sínum gerði Edvard
Munch um það bil 800 grafíkverk. Mörg
þessara verka vom þrykkt í aðeins örfáum
eintökum meðan önnur em til hundmðum
eða jafnvel þúsundum eintaka. Munch setti
engin númer á blöðin og tók sér þann rétt
að þrykkja hveija mynd eins oft og hann
vildi og í eins mörgum eintökum og nann
lysti. Stundum gerði hann breytingar á
plötunum fyrir seinni þrykk og í öðmm
tilvikum bjó hann til nýjar þrykkplötur með
eldra myndefni og þá óhjákvæmilega með
einhveijum breytingum.
Grafíkmyndir Munchs em víða til og í
mörgum eintökum og það má því með sanni
segja að honum hafí orðið að þeirri ósk
sinni að verk hans kæmust fyrir augu sem
flestra.
ÞORGEIR ÓLAFSSON.
Edmund Burke -
heimspekingur, stjórnmálamaður og ræðusnillingur
En öld riddaramennskunn-
ar er liðin. Öld skram-
ara, fésýslumanna og
reiknimeistara hefur
tekið við og ljóminn yfír
Evrópu er slokknaður
um aldur og ævi. Aldrei
framar munum við líta
svo einlæga lotningu fyrir mannvirðingum
og kynjamun, svo stolta undirgefni og virðu-
lega hlýðni og þá auðmýkt hjartans sem
meira að segja í þrældómsfjötrum lét anda
háleitrar frelsiskenndar aldrei deyja út.
Burtu er sú mannlega reisn sem ekki varð
keypt verði, hin auðfengna vörn þjóðanna,
lífæð karlmannlegra tilfínninga og hetju-
dáða! Á burtu er næmið fyrir megingildun
— hinn flekklausi heiður... o.s.frv.". (Úr
Hugleiðingum um byltinguna í Frakklandi
eftir Edmund Burke. Þýðing Atla Magnús-
sonar) „Ýmsum þótti ívið fast að orði kveð-
ið“ bætir þýðandinn við, jafnvel 1970, þegar
þessar línur voru skrifaðar.
Öld aristókratíisins var að síga til viðar
í þeim blóðugu skýjum sem Burke sá hrann-
ast upp við sjóndeildarhringinn þegar í upp-
hafí frönsku stjómarbyltingarinnar. Hug-
leiðingar hans um öld riddaramennskunnar
vora blandnar eftirsjá, en arfleifð þessarar
sömu siðmenningar lifði áfram í ensku sam-
félagi þar sem aðall og kirkja mótaði smekk
og lífsstíl þeirra, sem töldust ekki til æðstu
stiga hins foma stigveldis. Skoðun Burkes
á arfhelginni kemur víða fram í ritum hans
og bréfum og kunnasta lýsing hans á æski-
legu samfélagi er í „Hugleiðingum um bylt-
inguna í Frakklandi". Þar ræðir hann um
hið nauðsynlega jafnvægi sem sé grundvöll-
ur siðaðs samfélags og ábyrgð hinna lifandi
á fortíðinni og framtíðinni. Burke og samtíð
hans naut þeirra breytinga sem gerðar voru
á ensku réttarríki með réttarbótunum 1689.
Burke fæddist í Dyflinni á írlandi 1727.
Faðir hans var lögfræðingur, mótmælenda-
trúar, en móðir hans kaþólsk. Hann hlaut
menntun sína í Trinity College. Áhugamál
hans vom stjórnmál og heimspeki. Hann
Burke sá fyrir blóði
driflnn hryllinginn sem
fullkomnaðist í
ógnarstjórninni í
Frakklandi 1793-94 og
einnig framhaldið. Hann
sá og glöggt hættuna sem
hlaut að stafa og stafar
alltaf af því valdi, sem
einlægt er að réttlæta
gerðir sínar með
„almannaheill, velferð og
jöfnuði“.
Eftir SIGLAUG BRYN-
LEIFSSON
Edmund Burke.
varð þingmaður 1765 og taldist vera
Whigga, sem töldu sig vera arftaka Bylting-
arinnar 1689. En jafnvægi skapaðist þá
milli konungs, þings og milli stéttanna með
almennum mannréttindum og vísi að því sem
kallast opið samfélag sem tryggt er með
málfrelsi og ritfrelsi þegnanna. Burke vissi
það manna best að fullkomið og samhæft
þjóðfélag verður aldrei skapað. Pólitík er
jafnvægislist, samkomulag sem breytist við
breyttar aðstæður, aðstæður sem em mót-
aðar af mönnum, hugkvæmni þeirra og
valdi á umhverfí og eigin örlögum svo langt
sem það nær. Aðrar lífverur er bundnar
umhverfí og náttúru, en maðurinn breytir
bæði umhverfí og náttúm. Hann hefur fmm-
kvæði til umsköpunar umhverfísins og eigin
samfélagshátta. Gmndvöllur þeirra breyt-
inga er réttarríkið sem tryggir frelsi ein-
staklingsins. Siðmenningin var að dómi
Burkes, arfleifð genginna kynslóða, ávöxtuð
af samtíðarmönnum og skyldan var að gera
næstu kynslóð og kynslóðum fært að halda
því verki áfram. Lokun samfélaganna, mið-
stýring og fullvissa um lokalausn allra vand-
amála hiaut að afskræma og eyðileggja
mennsk samskipti og leiða til valdatöku
lýðskrumaranna, valda og fégráðugs undir-
málslýðs.
Með afneitun kristinna kenninga og siða-
boðunar var samfélagið svipt stoðum og
grundvelli allrar siðmenningar. Því var af-
staða Burkes afdráttarlaus gegn upptöku
ríkisvaldsins á kirkjueignum í Frakklandi
og því sem hann taldi að fylgja myndi
(1789).
Kveikjan að „Hugleiðingum um bylting-
una á Frakklandi“ sem kom út 1790 vom
ræður prestsins Richards Price til stuðnings
byltingunni og þar með upptöku kirkju-
eigna. Þessar ræður snertu Burke, einmitt
vegna þess að hér stóð embættismaður
kirkjunnar í ræðustól og „hrærði saman
siðferðilegum kristnum kenningum og póli-
tísku blaðri, sullumbulli kristindóms og fé-
lagshyggju, mannúðarvæli undir kristileg-
um forteiknum“.
Fyrstu þijátíu blaðsíður „Hugleiðing-
anna“ em um England, byltinguna 1689
og gagnrýni á ræður Price prests. Afstaða
hans dregur upp skýra mynd af því sem
gæti gerst á Englandi, ef Englendingar
gerðu sér ekki ljósa hættuna sem steðjaði
að ensku réttarríki, kæmist óvandaðir póli-
tíkusar til áhrifa og ef hugmyndir byltinga-
manna næðu að rugla hópa enskra lág-
klerka eins og Price prests. Þótt Burke spar-
aði ekki útlistun á fulltrúum þriðju stéttar
á franska þinginu, þá sá hann ekki að
kveikjan að byltingunni var uppreisn aðals-
ins gegn konung^svaldinu 1787-88. Eftir þá
atburði stóð konungur höllum fæti fyrir
frekari takmörkunum á valdi hans. Þessi
staðreynd var útlistuð af Joseph de Maistre
í „Considerations sur la France", sem kom
reyndar ekki út fyrr en 1797, en var þegar
kunn um það leyti sem Burke skrifar hug-
leiðingar sínar, af þeim sem gjörst þekktu
til ástandsins á Frakklandi.
Sá kurr meðal aðalsins gegn ýmsum ráð-
stöfunum konungs og uppreisn parlament-
anna átti sér gildar ástæður, og viðbrögð
konungs og hirðarinnar vom ekki til að
fylkja aðlinum til vamar konungsveldinu
þegar svarf til stáls í ágúst 1789. Aðfara-
nótt 4. ágústs 1789 varð örlaganótt stigveld-
isins á Frakklandi og upphaf þeirrar sam-
kenndar sem kveikti þjóðemiskenndina í
þeirri mynd sem hugtakið bar í sér þaðan
í frá.
Burke fylgdist með atburðunum á Frakk-
landi sumarið og haustið 1789 og sá fyrir,
öðmm mönnum skýrar, framhaldið.
Hann skrifar hugleiðingarnar í uppnámi
og af ástríðu þess manns sem telur að vafa-
söm öfl stefni að hruni siðmenningar ekki
aðeins á Frakklandi heldur einnig um gjör-
valla Evrópu og á Bretlandseyjum. Hugleið-
ingamar vom skrifaðar á skömmum tíma
sem vamaðarrit og hvatningarrit gegn
kraftbirtingu undirdjúpanna, eins og at-
burðarásin kom Burke fyrir sjónir.
Hann sá fyrir blóði drifínn hryllinginn sem
fullkomnaðist í ógnarstjórninni 1793-94 og
einnig framhaldið. Hann óttaðist einnig um
afstöðu sumra flokksmanna sinna í hópi
Whigga sem margir hveijir litu upphaf bylt-
ingarinnar velþóknunaraugum. En skýrast
sá hann hættuna af óprúttnum lýðskrumur-
um, síngjörnum pólitíkusum, undirmálsfólki
sem gæti eins fyllt þingsalina, svipað lið og
hann lýsir í „Hugleiðingunum" og sátu á
stéttaþinginu og þjóðþinginu franska.
Burke sá glöggt hættuna sem hlaut að
stafa og stafar alltaf af því valdi sem ein-
lægt er að réttlæta gerðir sínar með „al-
mannaheill, velferð og jöfnuði“. Réttarríkið
á að tryggja rétt og eignarrétt hvers ein-
staklings, ritfrelsi og málfrelsi og útiloka
algjört ríkisvald.
Hugleiðingarnar komu út í nóvember
1790 og seldust á næstu sex mánuðum í
19.000 eintökum, salan varð einnig mikil í
Frakklandi og þýðingar birtust fljótlega á
frönsku og þýsku. Áhrif Hugleiðinganna
urðu mikil þegar í stað og enn meiri þegar
á leið, þýðingarmestu áhrifín urðu þau, að
gera mönnum ljósara en áður þá hættu sem
bjó í algjöm ríkisvaldi og miðstýringu.
Áhrif Burkes á pólitíska framvindu á
Englandi á 19. og 20. öld urðu þau að
Burke formaði meira en lítið stefnu enska
íhaldsflokksins og annarra afla og öfunda
sem telja að „réttur“ sé undirstaða siðmenn-
ingar og frelsis fremur en „almannaheill".
Lagalegar takmarkanir ríkisvaldsins em
gmndvöllur réttarríkisins.
Burke hafði tekið þátt í deilum um þau
efni sem hæst bar í enskri pólitík síðari
hluta 18. aldar. Hann barðist fyrir trúfrelsi
á írlandi og Englandi, rétti kaþólskra
manna, fyrir friðsamlegri lausn deilnanna í
nýlendubúa til sjálfræðis. Afstaða hans var
gegn misbeitingu valds og aðstöðu breskra
nýlenduherra og verslunarfélaga á Ind-
landi. Hann krafðist afnáms þrælahalds í
breskum nýlendum. Viðbrögð hans við
frönsku byltingastjóminni vom því sam-
kvæmt fyrri skoðunum hans um valdníðslu
og gjörræðisstjómun sem er alltaf andsnúin
siðmenningu og þar með allri arfhelgi og
helgi einstaklingsins.
Burke vakti fyrst á sér athygli með riti
sínu „A Philosophical Enquiry into the Orig-
in of Our Ideas of the Sublime and Beauti-
ful“ sem kom út 1756. Ritið er heimspeki-
leg fagurfræði og sálfræðileg útlistun á
áhrifum listanna. Hann var ritstjóri — „The
Annual Register “ 1758. Fjöldi annarra rita
og ræða kom út eftir hann, sem flest snertu
enska pólitík. Bréfasafn hans í 10. bindum
hefur verið gefið út. Burke var einhver
snjallasti ræðumaður enska þingsins um
sína daga og ræður hans voru svo vel upp-
byggðar að hann átti það til að tala andmæl-
endur sína í kaf. Burke og dr. Johnson áttu
oft orðaskipti á þeim fræga klúbbi Johnsons
og hann mat Burke meira en aðra menn.
Burke kvaðst stunda eina tegund skemmt-
unar, og það var landbúnaður, sem hann
stundaði á setri sínu Beaconsfíeld. Átti í
bréfaskriftum við ýmsa áhugamenn um
landbúnað, en það var einmitt mikill áhugi
á sauðijárrækt á Englandi á þessum ámm
og einnig öðrum greinum landbúnaðar.
Burke er almennt kunnastur fyrir „Hug-
leiðingar um byltinguna í Frakklandi", stíl-
snilldina og innsæið. Hann fer á kostum
gegn hræsninni, sýndarmennskunni og sér-
hagsmunapoti, „þess safnaðar meðal-
mennskunnar" sem sat á Stéttaþinginu fyr-
ir hönd Þriðju stéttar. Þetta er klassísk lýs-
ing á slíkum söfnuði. Edmund Burke lést
1797.