Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 2

Sjónvarps-
þáttur
um Sverri
o g fleira úr myndlistargeiranum
Það var nýmæli að sjá á
síðustu dögum ársins
1991 sjónvarpsþátt um
Sverri Haraldsson mál-
ara; nýmæli vegna þess
að Sjónvarpið hefur ekki
staðið sig sem myndmið-
ill í því að kynna og fjalla
um myndlist. Þó bregður því nú lítillega
fyrir í Litrófi Arthúrs Björgvins Bollasonar
og er skyit að þakka það sem vel er gert.
Þátturinn um Sverri Haraldsson var að
vísu einkaframtak manna, sem hafa sér-
stakan áhuga á honum, en það er sama
hvaðan gott kemur. Raunar sást þama
mæta vel, hvað áhugamenn á ýmsum sviðum
gætu gert, ef öruggur markaður væri fyrir
það hjá Sjónvarpinu. Síðan Sverrir féll frá
fyrir aldur fram, hefur verið hljótt um hann
og mér skilst að hjá þeim sem höndla með
myndlist hafí komið fram, að eftirspurn
eftir verkpm hans væri lítil, og verðið lágt
þegar þau komu í sölu. Skýtur það skökku
við frá því sem áður var, því verðlag á Sverr-
ismyndum var með því hæsta sem lifandi
listamenn fengu fyrir verk sín. Einhver skýr-
ing hlýtur að vera á þessu, sem ekki var
reynt að kafa eftir í þættinum. .
Við sem vorum jafnaldrar og kunningjar
Sverris um áratugi, vissum vel að hann
hafði alltaf notið nokkurrar sérstöðu, sem
sumir hafa kannski öfundað hann af. Þessi
sérstaða, sem heldur ekki var minnst á í
þættinum, fólst í því að frá unga aldri hafði
Sverrir í kringum sig einlæga aðdáendur,
einn eða fleiri. Sumir sögðu, að einhverjir
hefðu alltaf borið Sverri á höndum sér, eins
og stundum er sagt. Það voru menn, sem
léttu honum róðurinn og snerust í kringum
hann. Þetta hefur þá ugglaust verið vegna
persónutöfra listamannsins og áreiðanlega
eitthvað sem ekki öllum er gefíð. Við því
er ekkert að segja og þýðingarlaust að öf-
undast yfír því. Það var fyrir starf sumra
þessara aðdáenda, sem hömpuðu verkum
Sverris við hvert tækifæri, að verðið á þeim
varð verulega hátt á íslenzkan mælikvarða.
En þegar málarinn er fallinn frá og enginn
sem sinnir almenningstengslunum, má vera
að verðið falli. Svó virðist sem það
gerst, en ég er sannfærður um að það
er þá stundarfyrirbæri.
Sverrir var málari þeirrar gerðar,
að honum lét ekki að þróa sinn ,
myndstíl í heillegri samfellu.
Eftir nokkurn tíma var sem
hann hefði rekizt á vegg og
þar lét hann þá staðar numið.
Hann varð nokkrum sinnum
að skipta um gír, ef svo
mætti segja og taka þá upp
nýtt viðhorf. Það var hans
aðferð til að koma í veg
fyrir stöðnun og er
virðingarvert, því til þess
þarf kjark.
Sverrir hafði ekki geð
í sér til að endurtaka sjálf-
an sig til langframa og leit-
aði því sífellt nýrra leiða. Það
er svo annað mál, að margir
kollegar hans voru mjög ósátt-
ir við þær leiðir, sem þeir töldu
liggja aftur á bak í tímann og
þjóna þeim tilgangi einum að
framleiða stofulist handa góðborg-
urum. Auðvitað var þetta góð og
gild stofulist, en myndir hinna sem
voru að hneykslast á Sverri, eru það
bara líka.
Þó ekki geti talizt langt um liðið síð-
an Sverrir féll frá, er þó komin smáveg-
is fjarlægð á lífsverk hans og að ein-
hvetju leyti nægilegt til þess að hægt sé
að leggja á það hlutlægt mat. Megin ágall-
inn á sjónvarpsþættinum var einmitt sá, að
höfundamir leiddu þetta hjá sér. Það hefði
þurft að fá einhvem, einn eða fleiri, til þess
að rekja á faglegum grundvelli og í örfáum
orðum, hvar styrkur Sverris liggur.
Ég hef reynt að gera mér grein fyrir
þessu og komizt að þeirri niðurstöðu, að
sumt í geómetríska abstraktmálverkinu frá
því fyrr á árum, lofí meistarann meira en
nokkuð annað sem hann málaði síðar. Sjálf-
ur hefði Sverrir verið innilega ósammála
þessu. En ég tel samt burtséð frá því, að
styrkur Sverris liggi í teikningu fremur en
sJfÉik, -
Sverrír Haraldsson: Sjálfsmynd, 1977.
mm I JM Hr'r.
Teikning eftir Sverri Haraldsson frá
árinu 1977.
lit. Bent hefur verið á með réttu, að Sverr-
ir hafi í raun og veru beitt blýantinum eins
og pensli og á sama hátt og væri hann að
mála. Það er út af fyrir sig rétt; Sverrir var
ekki maður línunnar og teikningar, sem
byggjast á einfaldri línu, vom sjaldgæfar
frá hans hendi. Ég ætla samt að halda mig
við það, að blýantsmyndir hans séu teikning-
ar; portrettið af Þórbergi til dæmis og konu-
myndir hans „í minningu liðins kvennaárs"
og fleira af því tagi. Ég ætla að gerast svo
djarfur að spá því, að þær muni bezt duga
til að bregða ljóma á nafn Sverris Haralds-
sonar í framtíðinni, ásamt geómetríunni frá
1951, sem mér fínnst um leið að geti hugs-
anlega verið það bezta í íslenzkri abstrakt
myndlist.
AKILLESARHÆLLINN
Snilli Sverris Haraldssonar í teikningu
leiðir hugann að því, að fæmi í teikningu
hefur verið fremur fátíð meðal þeirra, sem
hæst ber í íslenzkri myndlist. Kjarval bregst
aldrei að þessu leyti. Af pennateikningunum
í Brennunjálssögu má sjá, að Þorvaldur
Skúlason hefur haft afar gott vald á þessum
miðli og fleiri góða teiknara mætti nefna
úr hópi genginna myndlistarmanna: Sche-
ving, Jón Engilberts og Barböru Ámason
til dæmis.
Þegar flett er í gegnum hinar ágætu
bækur Björns Th. Björnssonar, íslenzk
myndlist á 19. og 20. öld, er hinsvegar
áberandi, þegar á heildina er litið, hvað
teikningin er stirð hjá flestum íslenzkum
myndlistarmönnum, sem sumir voru þó góð-
ir málararar. Björn gerir þetta raunar að
umtalsefni í bókinni og telur að þessi aug-
ljósa vanhæfni í teikningu hafi háð þeim.
Björn segir:
„Þessi ágalli kemur raunar ótrúlega víða
fram í íslenzkri list, og jafnvel meðal beztu
málara okkar. Til hans liggja vafalaus þrjár
ástæður fyrst og fremst, ónóg teikniþjálfun
heima fyrir áður en lagt var á frekari náms-
braut erlendis, landslagshefðin, er reyndi
lítið sem ekki á líkams- eða hreyfiteikningu,
og loks sá landlægi misskilningur, sem lista-
mennirnir hafa lítið reynt til að leiðrétta,
að teikning sé aðeins forstig eða undirbún-
ingur málverks, en ekki fullgild myndlistar-
grein. Því er það grátlega sjaldgæft að sjá
hreinar teikningar á íslenzkum listsýning-
um, og hafí það borið við, hefur fólk naum-
ast á þær litið. Sögulega hefur teikningin
og orðið útundan í list okkar af því, hversu
tiltölulega stutt tímabilið var milli alræðis
landslagsmálverksins og hinnar óhlut-
bundnu listar
Teikningin var augljóslega Akillesarhæll-
inn í myndsköpun okkar manna. I því sam-
bandi ætla ég ekki að nefna nein nöfn, en
minni á að fyrir svo sem þremur áratugum
heyrði ég málara oft halda því fram, að
það væri bara verra að vera góður teikn-
ari. í því sambandi var óspart vitnað til
Svavars Guðnasonar, sem sá ekki til-
ganginn með því úti í Kaupmannahöfn
? að teikna kvenmannsbelgi í hinni
konunglegu Akademíu og fór bara
?f ?i að mála eins og hugur hans stóð til.
Það er misjafnt hvað reynir á
teikninguna í verkum nútíma
„Jistamanna okkar. Mér
£*- finnst ég samt aldrei
* sjá á sýningum dæmi
s>! um augljósan klaufa-
' skap eins og mörg dæmi
eru um frá því fyrr á öld-
inni. Fæmi eins og hjá Sverri
Haraldssyni sést heldur ekki og
því miður stendur það enn í fullu
gildi, sem Björn Th. segir í bók sinni
fog fyrr er til vitnað, að ekki er litið á teikn-
ingu sem fullgilda grein innan myndlistar-
ÞUNNILDI I RAÐHUSIÐ
Síðastliðið haust voru kynnt hér í Lesbók
þau listaverk í nýtt ráðhús borgarinnar, spm
bezt þóttu að mati dómnefndar. Fljótt á lit-
ið virtist vel að verki staðið með því að fá
þá til að gefa sig fram, sem áhuga hefðu
á verkefninu. Þeir reyndust vera 80, ef ég
man rétt, og í þeim hópi voru margir reynd-
ir og hæfír listamenn. Dómnefndin þótti
aftur á móti undarlega skipuð; menn þótt-
ust ekki vita til þess að Markús Örn og Jón
G. Tómasson hjá borginni hefðu mikið verið
orðaðir við þekkingu eða áhuga á myndlist.
Þeir voru nú þarna samt ásamt listamönnum
af yngri kynslóðinni.
Af úrtakinu, sem átti að keppa til verð-
launanna, var strax ljóst, að ekki var til
þess ætlast að salur borgarstjórnar yrði lát-
inn skarta rismiklu listaverki. Það hefur
þótt brenna við, að arkitektar vinni beinlín-
is á móti myndlist og sé meinilla við eitt-
hvað, sem gæti orðið fyrirferðarmikið og
áberandi. Þau fyrirmæli fylgdu enda, að
verkið í salinn yrði að vera á daufu nótun-
um; það mátti a.m.k. ekki vera mjög áber-
andi. Þess var dyggilega gætt mestan part;
eitt bitastætt málverk lagði Sigurður Örl-
ygsson fram, hliðstætt því sem hann hefur
áður sýnt. Það eða eitthvað álíka hefði sómt
sér vel á stórum vegg í salnum. En það var
ekki verið að leita eftir neinu slíku og þess-
vegna varð fyrir valinu algert þunnildi: Föl-
blár flötur á miðju veggsins og á hann
dregnar fimm láréttar línur. Hugmynda-
fræði höfundarins, Kristjáns Guðmundsson-
ar, var álíka djúprist og verkið sjálft: Að
rekstur borgar minnti hann á tónverk, sem
sífellt væri verið að semja. Láréttu línumar
áttu víst að hafa vísun til tónverks sem
eftir er að semja og vonandi er, að þeir sem
koma í ráðhúsið, átti sig á því. Svo mikið
kappsmál virtist vera að Kristján kæmist
að með tillögur, að hann var einnig látinn
keppa um veggteppi á öðrum stað í húsinu.
Svo slappt þótti dómnefndinni allt, sem þar
kom til álita, að ekki þótti fært að verð-
launa neitt af því.
Niðurstaðan hlýtur að vera sú, að ef þessi
samkeppni og einkum þó verðlaunaverkið,
gefí hugmynd um stöðu myndlistar okkar
í samtímanum, þó hljóti maður að verða
sammála listfræðingnum, sem nýlega sagði
í útvarpsþætti, að íslenzk myndlist væri í
kreppu um þessar mundir.
GÍSLI SIGURÐSSON