Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1992, Blaðsíða 5

„Míirgir telja að kirkjulegar athafnir séu orðnar lítið annað en veraldlegir tilburð-
ir. Eg held að þetta sé laukrétt og að kirkjan sé fyrst og fremst veraldleg menn-
ingarstofnun, að mesttí hætt hinu trúarlega miðlunarstarfi, sem felst ævinlega í
því að kynda undir kristinni dulúð.
manna um langa hríð, fer því fjarri að nútím-
afólk standi almennt á eigin fótum, sé frjálst
og ábyrgt og móti sér skynsamlegar lífs-
skoðanir til leiðsagnar í samskiptum sínum
og öliu lífi. Mér virðist að helstu uppeld-
isstofnanir nútímaþjóðfélags þurfi heldur
betur að endurskoða sinn gang, ef þær
ætla að rækja það hlutverk sitt að kenna
fólki að móta líf sitt á skynsamlegum for-
sendum.
III
Hvers vegna veita skólar ekki þá andlegu
aðstoð og undirstöðu sem fólk þarfnast til
að koma sér upp skynsamlegri lífsskoðun
og losna úr viðjum forneskjulegra trúar-
bragða? Ég held að ástæðan sé sú að lífs-
skoðunarvandinn, sem ég nefndi í upphafí
máls míns, er enn ekki viðurkenndur sem
höfuðverkefni okkar: hvetju eigum við að
trúa og treysta, þegar við vitum að við
höfum ekkert öruggt til að reiða okkur á?
Skólar landsins leiða þennan vanda einfald-
lega hjá sér.
Nú fer fjarri að ég telji mig hafa nokkra
einfalda lausn á umræddum vanda, sér í
lagi ef fólk gerir sér vonir um að lausnin
sé fólgin í lífsskoðun sem leysi gátu tilver-
unnar. Ég hef þegar nefnt að ég tel það
vera hlutskipti nútímafólks að búa við
spennu í huganum milli löngunar til að vita,
geta trúað og treyst og vissunnar um að
forsendur allrar trúar og þekkingar séu tak-
markaðar og vafasamar. Þessari spennu eða
mótsögn í sálinni er iðulega afneitað. Þá
getur tvennt gerst. Annars vegar gerist
fólk kreddufullt og öfgakennt í skoðunum:
það hefur uppgötvað sannleikann í eitt skipti
fyrir öll og þarf ekki lengur vitnanna við.
Hins vegar fyllist fólk algerri efahyggju um
öll rök, allar skoðanir og forsendur og telur
þá gjarnan hveijum og einum í sjálfsvald
sett hvað hann eða hún megi hafa fyrir
satt. (Eitt skoplegt afbrigði þessarar efa-
hyggju er viss tegund hentistefnu sem lýsir
sér í því að fólki er talið fijálst að trúa
hveiju sem er svo fremi það hafi gott af
trú sinni — rétt eins og sannleikurinn skipti
engu máli!)
I báðum þessum tilfellum er öll rökræða
vonlaus eða vonlítil, því að rök eru hætt að
skipta máli. í rauninni er ofbeldi allsráðandi
í hugum þeirra sem trúa án allra raka.
Sérhver trú eða trúarbrögð sem neitar að
leggja spil sín á borðið og ræða forsendur
sínar eftir leikreglum skynsamlegrar rök-
ræðu er málsvari og fulltrúi andlegs ofbeld-
is. Ef kristin kirkja vill stuðla að vitibornum
samskiptum fólks, verður hún að gerast
opinber málsvari skynsamlegrar rökræðu
og hugsunar um allar lífsskoðanir og allar
spurningar sem á mannsandann leita.
IV
Hvernig á kirkjan að taka þátt í eða
standa fyrir þeirri rökræðu um lífsskoðanir
og lífsstefnu sem samtíminn þarfnast? Ég
er þess að sjálfsögðu ekki umkominn að
svara þessari spumingu með viðunandi
hætti. En ég vil benda á tvennt sem þarf
að hafa í huga og skoða vandlega, eigi að
takast á við hana. Annað lýtur að hlutverk-
um kirkjunnar. Hitt lýtur að áhrifamestu
starfsmönnum kirkjunpar, prestunum. Þessi
tvö atriði em raunar nátengd og nauðsyn-
legj; að ræða þau saman. Eg ætla þó að
ræða fyrst um hlutverk kirkjunnar eins og
ég sé þau fýrir mér — með hliðsjón af rök-
ræðuhlutverkinu sem ég ætla henni að
sinna. Síðan mun ég víkja að prestunum.
Það hvarflar ekki að mér að reyna að
fjalla skipulega um hin mörgu og flóknu
verkefni sem kirkjan sinnir í þjóðfélagi okk-
ar. Fyrir mér vakir eingöngu að lýsa megin-
hlutverkum hennar eins og ég tel að þau
eigi að vera og muni verða í framtíðinni,
ef kristin kirkja á að lifa af þann dauða
trúarbragðanna sem ég hef áður lýst. Auk
hins almenna og víðtæka rökræðuhlutverks,
sem ég' ætla að lýsa nánar á eftir, hefur
kirkjan, að mínu viti, tvö önnur meginhlut-
verk. Ég verð stuttorður um fyrra hlutverk-
ið. Það felst í að viðhalda ákveðnum hefðum
og siðum og treysta þar með líf okkar sem
framvindu ákveðinnar sögu. Hér gegnir
kirkjan afar mikilvægu menningarhlutverki
og er löngu orðin ómissandi þjónustustofn-
un.
Hitt meginhlutverkið er miðlun og boðun
kristinnar trúar fyrir þá sem kjósa að leita
sér andlegs þroska eftir brautum kirkjunn-
ar. Vafalaust telja margir þetta vera höfuð-
hlutverk kirkjunnar. í reynd hefur það fall-
ið í skuggann af menningarhlutverkinu sem
er orðið svo fyrirferðarmikið að margir telja
að kirkjulegar athafnir séu orðnar lítið ann-
að en veraldlegir viðburðir. Ég held að þetta
sé laukrétt og að kirkjan sé fyrst og fremst
veraldleg menningarstofnun, að mestu hætt
hinu trúarlega miðlunarstarfí sem felst
ævinlega í því að kynda undir kristinni
dulúð, en undir hana fellur allt það í kristni
sem stuðlar beinlínis að sameiningu sálar-
innar við guðdóminn. Ef kristin kirkja er
fyrst og fremst veraldleg menningarstofnun,
vaknar sú spurning hvort ekki eigi að ganga
skrefið tii fulls og leggja af alla tilburði til
að viðhalda hinni kristnu dulúð.
Ég tel að slíkt væri misráðið af tveimur
ástæðum. Önnur er sú að einn helsti þáttur-
inn í menningarviðleitni kirkjunnar á rætur
í dulúð; hér á ég við tónlistina og sönginn
sem ber uppi flestar kirkjulegar athafnir.
Hin ástæðan er sú að fólk þráir dulúð og
þarfnast hennar jafnvel til að ná fótfestu í
lífínu. Vera má að ein helsta ástæðan fyrir
því að alls konar hjátrú og hindurvitni af
dulhyggjuætt hafa náð mikilli útbreiðslu hér
á landi og víðar sé sú að kirkjan hefur van-
rækt þennan höfuðþátt kristindómsins. Ég
tel því biýnt að fundnar verði nýjar leiðir
til að gera fólki kleift að gerast virkir þátt-
takendur í kristinni dul. Til að slíkt megi
verða þarf kirkjan að hvetja til þess að stofn-
uð verði innan vébanda hennar „fijáls trúfé-
lög“ eða reglur þar sem meðlimir taka sam-
eiginlega þátt í trúarathöfnum og móta
sjálfir sitt sameiginlega trúarlíf með viðeig-
andi dul.
Það er viss áhætta tekin hvar sem dulúð
er stunduð, svo að hér þarf kirkjan að fara
að með mikilli gát. En það breytir engu um
nauðsyn þess að leggja rækt við þennan
innsta kjarna trúarlífsins sem er um leið
það sem tengir hina trúuðu saman. Söfnuð-
ir þjóðkirkjunnar deila mér vitanlega litlu
öðru en minningum, sögum og hefðbundinni
kirkjutónlist. Dulúðin er á hinn bóginn leið
að andlégri endurfæðingu og andlegu sam-
neyti sem fóik á hugsanlega ekki kost á
eftir öðrum leiðum.
V
Til að rækja eiginlega kristna trú nú á
dögum (sem felst í því að taka þátt í krist-
inni dul) tel ég nauðsynlegt að fók fái áður
eða jafnhliða þeirri ástundun vandaða og
ítarlega fræðslu um kristna menningu og
sögu hennar sem og fræðslu um önnur trúfé-
lög en hin kristnu. Þess vegna þarf kirkjan
að standa skipulega fyrir námskeiðum um
kristindóm og aðrar trúarkenningar þar sem
ekki er ætlast til virkrar þátttöku í trúar-
lífí. Það þarf að gera fólk læst á mál trúar-
innar, hin margvíslegu tákn sem mótast
hafa í aldanna rás, tengsl þess við reynslu
og lífsvanda fólks og gildi táknanna til þess
að hugsa og ræða um heiminn.
Hér er komið að rökræðuhlutverkinu, sem
ég hef áður nefnt að brýnt sé að kirkjan
taki að rækja skipulega. Það mætti líka
tala um uppfræðslu- eða menntunarhlutverk
kirkjunnar, en ég kýs að notast við rökræð-
una, því að hún þarf að vera burðarásinn í
því starfi sem hér verður að vinna. Kirkjan
á að fá til liðs við sig akademíska heimspek-
inga og alls kyns hugsandi fræðimenn, sagn-
fræðinga, sálfræðinga, líffræðinga, lækna,
stjarnfræðinga, stærðfræðinga o.s.frv. tii
þess að ræða saman um lífíð og tilveruna
og miðla fræðum sínum til upplýsingar al-
þýðu sem vill sjálf móta lífsskoðun sína og
heimsmynd.
Ein umtalsverð breyting er í þann mund
að verða á afstöðu lærðra og leikra. Lærðir
menn eru ekki lengur kennivöld með sama
hætti og áður var. Ástæðán er sú að það
verða aílir lærðir með einum eða öðrum
hætti. Lærðir menn (læknar, prestar, lög-
fræðingar o.s.frv.) eru ævinlega að tala við
aðra lærða menn (sálfræðinga, jarðfræð-
inga, búfræðinga o.s.frv.). Öll alþýða verður
smám saman fræðilega þenkjandi vegna
þess að öll starfsemi og rekstur þjóðfélags-
ins eru háð fræðilegri og tæknilegri mennt-
un fólks.
Hið eðlilega samskiptaform fræðilega
þenkjandi fólks er einmitt rökræðan. Þess
vegna eru haldin öll þessi málþing, allir
þessir fundir og ráðstéfnur sem mörg okkar
eru fyrir löngu orðin dauðleið á. Enda von-
ast ég til þess að kirkjan muni beita sér
skipulega fyrir þagnarþingum, eins og hún
hefur þegar gert í Skálholti.
YI
Hver eru verkefni presta í ljósi þeirra
hlutverka sem ég mælist til að kirkjan taki
að sér? Og hver er staða þeirra í kirkjunni?
í hugum margra er kirkjan lítið eða ef til
vill ekkert annað en hús klerkanna, vinnu-
staður þeirra. Kirkjan er kirkja prestanna;
presturinn og kirkjan er eitt. Stundum hef-
ur hvarflað að mér að prestarnir sjálfír séu
hallir undir þessa skoðun, líkt og okkur
prófessorum háskólans hættir til að leggja
háskólann að jöfnu við okkur sjálfa; alla-
vega fínnst okkur erfítt að hugsa okkur
háskóla án prófessora.
Er hægt að hugsa sér kirkju án klerka?
Vafalaust fínnst klerkum slíkt harla erfítt
og trúlega er þorri almennings sama sinnis.
Ég verð að viðurkenna að ég þekki ekki
nægilega vel sögu kirkjunnar til að geta
rakið sögu prestskapar, sem vafalaust hefst
með postulunum. En hinu vil ég ekki neita
að mér finnst ævinlega vera fijálsari blær
í kirkjubyggingunni þegar ég sé prestinn
hvergi nærri, þar megi þá hugsanlega ganga
beint og milliliðalaust til fundar við heilagan
anda. Er hugsanlegt að kristin kirkjan sé í
eðli sínu allt annað fyrirbæri en sú klerka-
stofnun sem gengur úndir nafninu „kirkja“
í daglegu tali? Vel má vera — þó að ég tre-
ysti mér ekki til að rökstyðja þá skoðun til
neinnar hlítar — að kristin kirkjan sé í hefð-
arfjötrum prestaveldis. Og því megi með
sanni segja að höfuðvandi kirkjunnar séu
klerkarnir. Þessa skoðun þarf allavega að
rökræða, þó að um það megi deila hvort
prestarnir séu sjálfír heppilegustu aðilar
þeirrar rökræðu.
í Ijósi þeirra þriggja hlutverka, sem ég
hef ætlað kirkjunni að rækja, virðist mér
að prestar hljóti áfram að verða máttarstólp-
ar kirkjunnar. Ég tel á hinn bóginn bráð-
nauðsynlegt að þeir geri sér ljóst hvert þess-
ara þriggja meginhlutverka — menningar-
hlutverkið, rökræðuhlutverkið eða dulúðar-
hlutverkið — þeir ætla sér að rækja fyrst
og fremst og hvernig þeir hyggjast fara að
því. Þetta mál má skoða frá ýmsum hliðum
og sjónarmiðum, bæði almennum og ein-
staklingsbundnum, og mun ég einungis
tæpa á örfáum atriðum til umhugsunar.
Verði kirkjunni ætlað að hafa skýra hlut-
verkaskiptingu af þeim toga sem ég hef
reifað þarf að taka við af því við menntun
presta sem og annars starfsfólks kirkjunn-
ar; og fyrsta verkefnið yrði raunar að setja
á fót endurmenntunamámskeið fyrir klerka
og annað starfslið eftir því hvaða þætti |
starfsins fólk kysi helst að sinna.
í þessu sambandi vil ég benda á að það
er óskynsamlegt að ætla einum og sama
manninum eða konunni að rækja í sömu
andrá hin þijú mismunandi hlutverk kirkj-
unnar, eins og ég hef lýst þeim. Vissulega
geta þau öll farið saman og mörgum kann
að þykja æskilegt að svo verði, þó að ég
leyfi mér að efast um það. Ég tel að kirkj- ;
unni sé nauðsynlegt að gera skýran og
skarpan greinarmun á þessum þremur vídd-
um starfseminnar, því að annars er hætta
á að öllu verði ruglað saman og allt fari í
handaskol (eins og ég tel raunar að málum
sé háttað í dag).
VII
Við skulum nú líta örlítið nánar á hvert
þessara hlutverka og hugleiða verkefni
prestsins í því sambandi. Menningarhlut-
verkið þekkjum við best. Þar sér presturinn
um að framfylgja hefðum og siðum sem
ríkt hafa í samfélaginu, sumar um aldir,
og þjóðin vill viðhalda. Hér er presturinn í
sínu fasta og mér liggur við að segja nátt-
úrulega hlutverki, ekki ósvipað og læknirinn
eða lögfræðingurinn, bóndinn eða sjómaður-
inn. Um er að ræða skýrt félagslegt hlut-
verk í hefðbundnu þjóðfélagi, sem menn
eiga að leika eða rækja með ákveðnum
hætti, samkvæmt skýrum reglum eða fyrir-
mælum sem þjóðfélagið gefur. Þeir sem
ætla sér að gegna prestskap gangast þann-
ig undir mjög ákveðnar reglur um hegðun,
verkefni og lífsmáta, sem þeim kann að
reynast torvelt að breyta eða bijótast undan.
Ég vil síður en svo gera lítið úr gildi
hefðbundins prestskapar og tel óráðlegt að
mælast til nokkurra breytinga á honum.
Ef hefðbundinn prestskapur liði undir lok,
yrði menningarhlutverki kirkjunnar ógnað
og þar með einu mikilvægasta tæki samfé-
lagsins til að viðhalda sjálfu sér og sögu
sinni. Fari söguvitundin veg allrar veraldar,
mun myrkur gleymskunnar smám saman
leggjast yfir alla hugsun og enginn mun
vita sitt ijúkandi ráð. Söguvitund Islendinga
er um þessar mundir ákaflega veik — og
framtíðarsýnin að sama skapi óskýr — og
prestar landsins eru öðrum fremur vel til
þess fallnir að styrkja þessa vitund í prédik-
unum sínum. Ég hvet því presta til að segja
ævinlega þó ekki væri nema örlítið brot af
íslandssögunni í hverri prédikun sinni.
Ég vil nefna annan þátt í menningarhlut-
verki kirkjunnar sem presturinn hefur sinnt
og á að sinna áfram, að ég tel. Það er sálu-
sorgun og andlegur stuðningur við bág-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. FEBRÚAR 1992 5