Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1991, Blaðsíða 10

" kynnst og hrifist af. Ef hins vegar litið er
á málverk Carls Fredriks sést að hann gaf
sér aldrei tíma til þess að komast inn í lista-
stefnur, hann skrapaði aðeins yfirborðið.
Óeirð hans og leit var svo viðþolslaus að
hann komst aldrei alla leið.
Hin andlega áreynsla varð honum ofraun;
Carl Fredrik bugaðist. Wilhelm von Geger-
felt tók hann að sér og fór með hann gegn
viija hans til geðlæknisins Blanche í Passy.
Sjúkdómsgreiningin var geðklofi. Á meðan
Carl Fredrik var hælinu í Passy málaði
hann í ákafa. Þótt flestum málverkunum
væri hent er vitað að myndefnið var einkum
landslag í Svíþjóð.
1881 var farið með hann til Danmerkur
á Sankti Hans geðsjúkrahúsið í Hróars-
keldu. Þar lagðist hann í sinnuleysi og
málaði hvorki né teiknaði. Ef til vill gafst
honum ekki heldur færi á slíku. Aðferðir
dr. Blanche í Passy að lækna geðsjúka
meðal annars með endurhæfingu og þjálfun
töldust framúrstefna og höfðu enn ekki
breiðst út. Carl Fredrik batnaði hvorki né
versnaði við dvölina í Hróarskeldu. Þar sem
hann var ekki ofsafenginn var hann sendur
aftur á æskuheimili sitt í Lundi þar sem
móðir hans og Hedda systir hans gátu ann-
ast hann. Systir hans lét hann fá pappír
og krít og hann fór að teikna að nýju. Lista-
safnið á næstum allar teikningar hans frá
þessum tíma eða um 2.600 teikningar frá
árunum 1883—1911.
Af teikningunum frá Lundi má fá hug-
mynd um hvemig ævi Carls Fredriks leið.
Hér era tilfinningar hans og þrá. Vissulega
bjó hann ekki lengur í stórborginni París
heldur í litla bænum Lundi. Hann lifði kyrrl-
átu lífi og hafði lítið samneyti við umheim-
inn. Stundum fór hann með fjölskyldunni
til Kaupmannahafnar eða Stokkhólms. Helst
sótti hann fróðleik í myndablöð þau og
bækur sem nutu vinsælda á þessum tímum.
Þangað sótti hann innblástur og fyrirmynd-
ir þegar hann teiknaði eigin heim á pappír-
inn.
Sýningunni í Norræna húsinu er ætlað
að leiða fram sameiginlega drætti og sam-
hengi í list hans frá Parísarárunum og tím-
anum í Lundi.
í málverkum hans sést næstum aldrei
fólk. Og þegar sjá má einhveijar verur eða
“ hluti eru það ætíð aukaatriði í myndbygg-
ingunni. Áftur á móti eru teikningarnar frá
Lundi fullar af slíku, þar eru bæði menn
og dýr. Frá þeim árum eru líka til hreinar
landslaglsmyndir.
Carl Fredrik sneri baki við heiminum og
skapaði eigin raunveruleika. Hann teiknaði
heim sem var honum raunverulegur. Þar
gátu draumar hans ræst og þar gat hann
öðlast það sem hann þráði. En það var einn-
ig angist og illska í veröld hans.
í teikningunum var hann listamaðurinn
mikli sem hafði hlotið frægð og frama.
Frægð hans var slík að hann hafði eignast
eigið safn. Gullið gat hann lesið af tijánum
eða það rann stríðum straumum móti honum
yfir landið svo að hann fór á kaf í silfri og
gulli.
Hann bjó til eigið mál sem var blanda
af sænsku, frönsku og latínu. Með nýtilbún-
um orðum skrifaði hann setningar sem
stundum voru óskiljanlegar þeim sem ekki
þekktu sérstaklega til. Hann skrifaði á
teikningamar ábendingar sem stundum
voru tengdar myndefninu en stundum gjör-
samlega án samhengis við það sem myndirn-
ar sýndu.
Hann teiknaði stórar hallir þar sem hann
bjó en tígrisdýr vörðu dyr. Og félagsskapur
hans var á stundum sóttur í sögubækur.
Auðvitað voru það alltaf miklir og frægir
menn sem birtust á myndunum þar sem
Carl Fredrik áleit sig mestan allra. Þannig
samneytti hann aðeins stórmenni.
Hann var guðinn mikli, hann var Seifur.
Hann teiknaði sig sem stjörnumerki á himni,
langt yfir jörðinni.
I París hafði hann við og við samskipti
við landa sína og starfsbræður. Hann bland-
aði einnig geði við hinn alþjóðlega lista-
mannahóp og umgekkst ungverska og þýska
listamenn. I Lundi hitti hann nánast enga
utan fjölskyldunnar en í teikningunum gat
i hann rætt við hvern sem hann vildi.
| Þegar Carl Fredrik var í Stokkhólmi og
stundaði nám í Listaakademíunni taldi faðir
hans að hann ætti að gera eitthvert gagn.
, Faðirinn stóð í hlutabréfaviðskiptum og fól
‘ syninum að fara á hluthafafundi, á því hafði
Carl Fredrik mikla andstyggð. Nú launaði
i hann fyrir sig þegar hann teiknaði fagrar,
> naktar, lostafullar konur á nokkur þessara
j hlutabréfa. Einnig teiknaði hann í gamlar
1 minnisbækur föður síns. Það gefur þessum
; teikningum enn nýja hlið. Allt í einu er það
r ekki aðeins Carl Fredrik sem er þarna held-
ur einnig faðirinn.
Þýðing: Aðalsteinn Davíðsson.
J oseph de Maistre
fulltrúi evrópskrar menningar og siðfágunar
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
Joseph de Maistre hæddi hug-
sjónir skynsemishyggju og
upplýsingar og leit á Frönsku
stjómarbyltinguna sem guð-
legan refsidóm yfir þeim öfl-
um, sem höfðu leitast við að-
koma til móts við hugmynda-
fræði frönsku byltingamann-
anna. Hann var meðal snjöllustu höfunda á
síðasta hluta 18. aldar og fyrri hluta þeirrar
19. Hann var hnittinn, raunsær og háðsk-
ur. Hann skopaðist að hugmyndum Rouss-
eaus um „að maðurinn væri fæddur fijáls
en hann væri alls staðar í hlekkjum”. Hvað
þýðir þessi setning? „Þetta stangast á við
allan sannleika”. Maistre hefði áreiðanlega
samþykkt háðsglósu Faguets: „Sauðkind-
uraar eru fæddar kjötætur, en maður sér
þær alls staðar bíta gras ...” Skynsemis-
hyggjan var að dómi Maistres velviljað ein-
feldingslegt gutl og sjálfsunun skillítilla
manna sem byði upp á einföldustu iausnir
bamalega trú á einskisverð mýraljós og
væri þeirrar náttúru að halda að maðurinn
væri fæddur góður og dyggðugur og væri
einnar gerðar, þar bæri engan skugga á.
Skynsemishyggja og upplýsing átti eitt sam-
eiginlegt, sem var afneitun á erfðasyndinni,
þeirri neitun fylgdi trú þeirra á að uppeldi
og fræðsla gætu gert manninn að dyggðug-
um þjóðfélagsþegni í samfélagi sem væri í
stöðugri þróun. Gegn þeirri trú snerist
Maistre af meiri ákafa og ritsnilli en flestir
aðrir höfundar og hann sá sömu hættuna
og Burke þegar kom að stefnumörkum
Frönsku stjórnarbyltingarinar. Einfeldings-
legar lausnir lýðskrumaranna.
Joseph de Maistre fæddist 1753 í Chamb-
éi-y í Savojen, sem þá var hluti konungsrík-
is Sardiníu. Hann var ættaður frá Nissa af
frönskum aðli og þar sem hann mátti kall-
ast búa á jaðri Frakklands, og alla ævi var
Frakkland hans land. Hann nefndi Frakk-
land: „Fegursta konungsríkið, næst kon-
ungsríki himnanna”.
Hann stundaði nám í Torino og að aflokn-
um prófum varð hann senator í Savojen
1788. Frakkar tóku Savojen 1792 og 1793
neitaði Maistre að sveija frönsku byltinga-
stjórninni hollustueiða og flúði til Sviss.
Stjórnarbyltingin vakti hrylling í Savojen
og þegar fréttist af ógnarstjórninni virtist
heimurinn svartur.
Maistre hafði ekki verið óvinveittur tak-
mörkuðum fijálsræðishugmyndum í æsku
sinni, en með atburðunum í París sá hann
hvert stefndi og þessar vægu fijálsræðis-
hugmyndir þurrkuðust út í huga hans í eitt
skipti fyrir öll. Það voru margir vítt um
heim, sem tóku fyrstu hræringum byltingar-
innar opnum huga, en fljótlega sáu glöggir
menn eins og Edmund Burke, hvert stefni
og strax á fyrsta ár byltingarinnar skrifaði
hann þá frægu bók „Reflections on the
Revolution in France”. Mörgum þótti nóg
um og töldu að ótti og svartsýni höfundar-
ins væri ástæðulaus. Burke ásamt Goethe
og fleirum sáu höfuðinntak byltingarinnar,
alræðið, náin afskipti af öllum þegnum ríkis-
ins hið algjöra hópefli í nafni ættjarðar,
frelsis, bræðralags og jafnréttis. Þar með
var einstaklingshyggja, persónulegur
smekkur og einkalífið sem slíkt gert útlægt
og þar með frelsi til vals. Maðurinn var
gerður að pólitískri dýrategund.
Svar Burkes við byltingunni var reist á
siðakenningum ensku kirkjunnar og svar
Maistres: „Considérations sur la France”,
sem kom út 1797 er einnig reist á guðfræði-
kenningum, kaþólskum kenningum um til-
gang og vald Guðs og staðgengils hans
páfans. Maistre sá guðs vilja birtast í bylt-
ingunni, hann skrifaði, „að aldrei hefði guð
sýnt vilja sinn svo glöggt, en með því að
svipta þá völdum, sem nöfðu reynst ódygg-
ir ráðsmenn guðlegrar forsjónar”. Byltingin
skapar byltingamennina og þeir verða fórn-
arlömb hennar í lokin. Þótt ýmsir þættust
sjá þessa afdráttarlausu niðurstöðu af rök-
færslum ritgerðarinnar, og páfadómi þætti
nóg um, þá vantaði ekki harða gagniýni
höfundarins á flest öll þau stefnumið sem
talin voru efla frelsi, jafnrétti og bræðralag
og ekki síður á þann hernað sem byltinga-
Joseph de Maistre
Maistre virðist hafa
skyggnst langt í
meistaraverki sínu, sem
hann samdi í borg
zarsins, hann sá fyrir
pólitíska baráttu 20.
aldar, framfarir
tækninnar og
afleiðingarnar.
menn stóðu í gegn elgin þjóð. Hann telur
að konungdæmi verði aftur endurreist á
Frakklandi.
Textinn Iifir á síðum þessa harkalega
ádeilurits, sem er að undanskildu riti Burk-
es skeleggasta árásin á alla hugmyndafræði
þeirra sem fetuðu í slóð upplýsingamanna
og afneituðu þar með þeim gildum, sem
voru inntak siðaðs samfélags að dómi Burke
og Maistres.
Maistre hlaut að hrekjast frá yfirráða-
svæðum Frakka á byltingaárunum, Sard-
iníustjórn tortryggði hann, kenningar hans
og skrif voru þess eðlis að þau kröfðust
dýpri skilnings, en hægt var að vænta í
kammerráðum smáríkis á Italíuskaganum,
sem leitaðist við að halda góðan frið við
alla nágranna sína. Það ráð var tekið að
senda „þetta órólega höfuð” til Sankti Pét-
ursborgar og skipa Maistre sendiherra Sard-
iníuríkis á þeim norðlægu breiddargráðum.
Sankti Pétursborg var um þetta leyti ein
glæsilegasta höfuðborg Evrópu, þangað
hafði verið flutt ókjör listaverka og bestu
arkitektar álfunnar störfuðu þar, bæði hjá
zarnum og aðlinum. Maistre dvaldi í 14 ár
í Sankti Pétursborg við hirðina og í salónum
rússneska aðalsins. Hann varð rússneskur
ríkisborgari en hélt jafnframt ríkisborgara-
réttindum í Sardiníuríki. Hann var ráðgjafi
zarsins í nokkur ár og gaf honum holl ráð
og varaði hann við hættulegum nýjungum,
t.d. taldi hann mjög hættulegt að leysa
bændur úr ánauð og taka upp raungreina-
kennslu í skólum. Maistre var ákaflega ljúf-
ur i viðmóti, orðheppinn og flestum mönnum
menntaðri, hann varð dáður ekki aðeins sem
salónhetja heldur ekki síður sem samræðu-
snillingur og fulltrúi franskrar og evrópskr-
ar menningar og siðfágunar. Hann hafði
dijúg afskipti af rússneskri pólitík og það
sem honum kom síðar verr, trúmálum. Hann
lagði mikla stund á að turna vinum sínum
og vinkonum til kaþólskrar trúar og það
var ekki vel séð af ortódoxu kirkjunni né
zarnum. Það var þessvegna sem hann hvarf
frá Sankti Pétursborg 1917 og til Parísar,
síðar til Toríno.
En árin sem hann dvaldi í Pétursborg
voru þau ár sem hann vann að meistara-
verki sínu „Soirées de Sainte Petersbourg”
— einkum á árunum 1809-1813.
Það var á bökkum Nevu, þegar borgin
var böðið hvítu ljósi, næturnar vora bjartar
af norðurljósum og morgunroðinn var skæ-
rastur að hann skrifaði þessa mögnuðu
þætti; Kvöldin í Sankti Pétursborg, samtöl
við rússneskan aðalsmann ýmist í höllum
borgarinnar eða á landsetrum utan borgar.
Inntak þessara þátta er mannlegt eðli, útlist-
un þess og saga, frameigindir mannsins og
eðli. Sagan er blóðidrifin áfangi til nóttanna
í Pétursborg, allt frá falli mannsins og ál-
agðri erfðasynd. Þar var kveikjan. Á hvem
annan hátt fínnst svar við píslargöngu
mannsins um aldirnar, sjálfseyðing, fíflska
og hörmungar eru dagar mannsins. Hvers-
vegna stuðlar þekkingin, vísindin og framf-
arirnar ekki að mennskri hamingju? Ekkert
mannlegt virðist geta bjargað honum frá
villuráfi og hryllingi. Framfarirnar og tækn-
in gera hann enn berskjaldaðri fyrir illum
öflum, djöflum í mennsku gervi. Maistre
spyr um árangur hátimbraða samfélags-
bygginga á skynsemi og upplýsingu. Hann
bendir út um gluggann og hann virðist heyra
drunurnar í fallbyssum Napóleons, sem
nálgast óðum. Og hvað síðar, kenningar
hans ná okkur nú á síðasta hluta 20. aldar.
Tuttugasta öldin hefur verið blóðidrifin
öld, öld hlekkjanna, þjóðamorða, hungurs
og stórstyrjalda og fyrst og fremst öld
lyginnar. Maistre virðist hafa skyggnst
langt þessar björtu nætur, í borg zarsins,
hann sá fyrir pólitíska baráttu tuttugustu
aldar og framfarir tækninnar og afleiðing-
arnar. Kenningar Maistres voru fremur illa
þokkaðar meðan framfarasinnar og vísinda-
hyggjumenn réðu stefnunni. Skoðanir hans
um dulin djúp sem réðu gjörðum mannanna
fremur en skynsemin, ekki heldur. En þótt
170 ár séu nú liðin frá því að verk Maistres
kom fyrst út þá era skoðanir hans og kenn-
ingar um örlög manna og eðli samhljóma
þeim kenningum, sem merkastar þykja um
tungumálið, hvatalíf og dulvitund. (Jung og
Chomsky.)
í þessum svarta heimi taldi Maistre að
viðsættanlegt ástand yrði aðeins mótað
meðal manna með leiðbeiningum og stjórnun
páfa og konungsveldis af Guðs náð og með
samanburði liðinna alda virðist honum þetta
form samfélagsskipunar sanna skoðanir sín-
ar. Hann ber saman siðmenningarsamfélög
Evrópu og þau samfélög villimanna, sem
þá var mikill siður að dá og dýrka (sbr.
Rousseau). Samanburðurinn verður heldur
dapurlegur fyrir þá síðarnefndu. Sama er
uppi á teningnum þegar ill öfl ná að kynda
undir meinsemd, öfund og hatur múgsins
og siga því fyrirbrigði gegn þeim stofnunum
og því valdi, sem hafa stuðlað að siðmenn-
ingu um Evrópu um aldir. Þá hefst öld ógn-
arstjórna sem lýkur með hryllingi. Maistre
hefur fyrir sér atburðina frá 1789 og fram
undir 1810. Stríðshijáð Evrópa, og sé gerð-
ur samanburður á því sem gerst hefur í
álfunni þessa öld, þá er afraksturinn fyrir
þjóðirnar, sem hafa orðið að þola stjórn
þeirra sem hæst kvökuðu um réttlæti og
jöfnuð svo hryllilegur að þær eru lamaðar
og umhverfi þeirra gjörspillt af eitri og
eyddu landi og menguðu vatni og hafi.
J.L. Talmon og Hannah Arendt hafa fjall-
að um arfleifð frönsku byltingarinnar. Talm-
on skiptir henni í ef nefna mætti vinstri og
hægri stefnur, réttarríkið annars vegar, sem
átti sér forsendur í breytingum á stjórnar-
skipun Breta á 17. öld og síðar í stofnun
Bandaríkja Norður-Ameríku og í uppkomu
lýðræðisríkja Evrópu. Hins vegar í alræðis-
ríkjum Austur-Evrópu og nasismanum í
Þýskalandi og það ar sá angi arfleifðar
frönsku byltingarinnar sem Maistre sá fyrir
og óttaðist að myndi yfirþyrma siðmenning-
aröflin. Það er þessi neikvæða arfleifð sem
mótaði og mótar alræðisríki nú á dögum.
Sú hætta vofir alltaf yfir að þau öfl nái
undirtökum vítt um heim. Við sjáum þessa
baráttu sem baráttu milli réttarríkisins og
alræðisstefna, þar sem pólitískir glæpamenn
sópa til sín fylgi með aðferðum lýðskrumar-
ans og styðjast við harðsvíraða hagsmuna-
hópa. Maistre sá þessi skil samkvæmt
heimsmynd þess tíma og þeirrar siðmenn-
ingar og stigveldis sem hann mótaðist af.
Joseph de Maistre hélt eins og áður seg-
ir frá París til Tórínó, og þar lést hann
1821. Les Soirées de Saint-Petersbourgh
kom út sama ár. Fyllsta útgáfa verka
Maistres er: „Æuvres complétes de J. de
Maistre, 14 bindi. Lyon/Paris 1884-87”.
Höfundur er rithöfundur.
10