Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1990, Síða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1990, Síða 5
Útskorin andlitsmynd frá víkingaöld, sem fannst í Dyflinni. Irskur silfursjóður frá því um 900. að í ættartölum og á ritunartíma heimild- anna var sem nú erfitt um rannsóknir á uppruna ólíkra menningarfyrirbæra — enda var ekki spurt slíkra spurninga í þá daga. Á ráðstefnu Vísindafélagsins kom hins vegar fram sá misskilningur í máli forseta félagsins að fremur væri ólíklegt að hingað hefðu komið margir þrælar frá írlandi og Skotlandi því að á meðan landnám hér hefði staðið sem hæst hefði ríkt á írlandi það sem kallað væri fjörutíu ára friðurinn (um 874-914). Því hefðu engir þrælar verið tekn- ir og þeir því varla komið mikið til íslands. Þetta væri út af fyrir sig alveg rétt ef það hefði falist í þessum friði að þrælar hafi ekki verið teknir og enginn hafi farið í ráns- ferð á írlandi þennan tíma. Svo er hins vegar ekki. Með fjörutíu ára friðnum er átt við að ekki hafí komið nýir herir landnámsmanna til írlands og hefur það einkum verið skýrt með því að áþessum árum hafi menn í landa- leit farið til Islands. Upp úr 914 hafi ísland síðan verið orðið svo þéttsetið að landnemar hafi aftur tekið að hugsa til írlands sem fýsilegs áfangastaðar. Um það leyti sem þetta „friðartímabil" hófst höfðu norrænir menn komið sér fyrir í Dyflinni og öðrum helstu borgum sínum á |rlandi og stunduðu verslun og viðskipti við íra. í þeim viðskipt- um' fólst að fara með ófriði þegar þess var kostur. Eini friðurinn sem hægt er að tala um hvað varðar norræna menn stóð í tólf ár eftir 902 þegar norrænir menn voru hraktir frá Dyflinni. Að þessu verður nánar vikið hér á eftir. Af umræddum misskilningi forseta Vísindafélagsins má ætla að þeir séu marg- ir hér á landi sem hafa ekki gefið því nægi- legan gaum að til eru heimildir hjá írum um þann tíma sem við köllum landnámsöld og af þeim heimildum má fræðast nokkuð um iðju og menningarástand ýmissa þeirra manna sem hér námu land. Það er því ómaksins vert að rifja þessa sögu upp með hliðsjón af þeim menningaráhrifum sem norrænir menn gátu orðið fyrir og reyna um leið að rýna eftir því hvernig þrælatök- um var háttað á írlandi á þeim tíma sem land var brotið undir ræktun í fyrsta sinn á íslandi. SagaVíkingaáÍr- LANDIEFTIR ÞARLENDUM Heimildum Þó að ekki sé útilokað að fréttir af gelísk- um þjóðum hafi borist til Noregs fyrir daga hinna eiginlegu víkingaferða er ekki hægt að tala um veruleg tengsl á milli þjóðanna fyrr en á níundu öid. Almennt er talið að árás norrænna víkinga á klaustrið á eyjunni Lindisfarne undan ströndum Norður-Eng- lands árið 793 marki upphaf víkingatímans á Bretlandseyjum. Norðmenn leituðu eftir þetta landa á skosku eyjunum og settust þar að upp úr 800 og urðu fljótlega herra- þjóð án þess að beita ofbeldi eftir því sem næst verður komist. Nokkru síðar eru þeir komnir til írlands og um miðja öldina hafa þeir hreiðrað um sig á stöðum sem lögðu gnmninn að þróun borga og bæja á ír- landi, með höfuðvígi í Dyflinni. Saga víkinga á Irlandi er nokkuð ræki- lega skráð í írskum heimildum, bæði ann- álum og sögu frá tólftu öld, Cogadh Gaed- hel re Gallaibh (Stríð íra við útlendinga). Sannleiksgildi þessara heimilda er vitaskuld ekki ótvírætt og hefur verið vegið og metið. Almennt er þó talið að annálarnir séu nokk- uð traustir, einkum Ulster-annálarnir (AU). Enda þótt þeir séu skrifaðir af klerkum í klaustrum og beri þess sterk merki þá eyk- ur það gildi þeirra að þeir segja ekki aðeins frá voðaverkum víkinga heldur lika frá ráns- ferðum íra sjálfra. Stríð íra við útlending- ana er aftur á móti miklu varasamari heim- ild og virðist skrifuð af afkomendum Brjáns konungs til að upphefja hann og um leið styrkja valdastöðu þeirra á ritunartíma sög- unnar, eins og írski sagnfræðingurinn Kathleen Hughes hefur sýnt fram á (sjá t.d. Early Christian Ireland: introduction to the Sources frá 1972). Margoft hafa menn rýnt í þessar heimild- ir og krafið þær sagna um samskipti Norð- manna og'Ira á Irlandi, hvers eðlis þau hafi verið, hvað þjóðirnar hafi getað talað saman og lært hver af annarri. Til að fá svör við þessum spurningum hefur líka ver- ið leitað á vit tökuorða, örnefna og fornleif a- fræði. Margir hafa tekið til máls um þennan vanda út frá norrænu sjónarhorni og flestir hafa leitast við að sýna fram á friðsamlega sambúð þjóðanna á vissum sviðum þannig að leiðin fyrir menningarsamskipti og áhrif gæti hafa verið opin. Alla níundu öldina eru heimildir um ráns- ferðir víkinga á hendur Irum en víkingar gera einnig hernaðarbandalög við Ira sem börðust mikið innbyrðis, bæði áður og eftir að víkingarnir komu til írlands. Skólabækur á Irlandi hafa lengi haldið því að börnum að áróðursritið Cogadh Gaedhel re Gallaibh segði satt og rétt frá og að víkingarnir hafi komið með ófriðinn til írlands og kúg- að friðsama íra til undirgefni við sig þar til Brjánn konungur leiddi þjóð sína loks til sigurs gegn útlendingunum í Brjánsbardaga árið 1014. Þessi kenning hefur valdið nokkru víkingahatri á írlandi, ekki ósvipað Dana- hatrinu sem var ræktað hér í skólum með Islandssögukennslunni. Kvað svo rammt að þessu á Irlandi þegar tekist var á um það á síðasta áratug hvort halda skyldi áfram við hinn stórmerka fornleifauppgröft í mið- bæ Dyflinnar þar sem fundust menjai' um byggð norrænna manna að einn borgar- stjórnarfulltrúi hélt því fram að réttast væri fyrir íra að eyða öllum merkjum um veru víkinga á írlandi og gera þannig minn- ingu þeirra sem svívirðilegasta. Eins og kunnugt er var ekki hægt að ljúka uppgreft- inum áður en húsbyggjendur tóku völdin og sendu jarðýtur sínar inn á lóðina þar sem norrænir menn byggðu bæ sinn í upphafi tíundu aldar. Enginn veit hversu mikið fór forgörðum í þeirri framkvæmdagleði. VÍKINGAR VORU EKKIBARA RÁNSMENN Á síðustu áratugum hafa fræðimenn á írlandi og Bretlandi eins og P. Sawyer (í The Age of Vikings frá 1962) og A.T. Luc- as (í greinum frá 1966 og 1967) endurmet- ið hlutverk víkinga nokkuð í írsku þjóðfé- lagi og komist að líku-m niðurstöðum og þeir norrænu fræðimenn sem leituðu að heimildum um menningartengsl áður. í kjöl- far þessara rannsókna er því ekki lengur litið á víkinga eingöngu sem innrásarher heldur sem eins konar farandhóp kaup- manna, sjóræningja og landnámsmanna sem gegndi svipuðu hlutverki í valdabaráttu á Irlandi og hver annar ættbálkur þar. í því sambandi er til dæmis bent á að annálar segja frá því að írar sjálfir fóru um landið og rændu kirkjur ogklaustur áður en víking- ar komu þangað. írar sameinuðust síðan víkingum í ýmiss konar bandalögum sem sýnir að víkingar hafa ekki unnið sér annað til óhelgi á Irlandi en það sem þeir gátu lært af innfæddum við komuna til landsins. Það er því óhætt að segja að víkingar hafi stundað ránskap þar sem varnir voru litlar fyrir, sett upp kaupmannssvipinn þeg- ar þeir sáu ekki fram á auðveldan sigur með ofbeldi og síðan sest að þar sem land- rými var nægilegt og þá jafnvel tekið með sér búpening að heiman. Víkingar hafa ekki verið annað hvort ræningjar, friðsamir kaupmenn, eða landnámsmenn heldur voru þeir allt í senn eftir því hvað hentaði best hveiju sinni. Þessi breyttu viðhorf hafa síðan leitt til þess að menn hafa ekki sinnt því sem skyldi að víkingarnir voru vitaskuld ekki friðsamir menningarfulltrúar og Hughes hefur áréttað að áhrif víkinganna voru vissulega mikil. Þannig eru_á árunum 831-881 dæmi um tíu ránsferðir Ira en 83 ránsferðir víkinga. Á bilinu 881-919 greina heimildir frá sex rán- um Ira á meðan víkingar standa fyrir 27. Eftir þetta sækja írar í sig veðrið og kom- ast fram úr norrænum mönnum á 11. öld þannig að niðurstaðan er sú að ófriðaráhrif víkinga megi ekki vanmeta. Undir lok níundu aldar verða innbyrðis átök hjá norrænum mönnum í Dyflinni. Við það veikist staða þeirra, þeir flytja smám saman úr bænum og þeir síðustu hrekjast í burtu árið 902 undan írskum nágrönnum sínum. Frá 914 byija þeir að heija aftur' á írland og Dyflinni verður miðstöð þeirra á ný en svo virðist af fornleifum sem þeir hafi reist bæ sinn nokkru neðar með ánrii í þetta sinn. Talið er að byggðin á níundu öld hafi verið á bakka Liffey-árinnar þar sem nú eru hverfin Kilmainham og Island- bridge. Þeir víkingar sem komu til Dyflinn- ar á fyrri hluta tíundu aldar settust hins vegar að nokkru neðar með ánni og ekki fundust neinar menjar um fyrri byggðina í fornleifauppgreftinum sem áður var nefnd- ur. í staðinn fyrir að vera afmarkaður hóp- ur urðu norrænir menn brátt þátttakendur í valdabaráttu íra sjálfra á 10. öld og kem- ur það hlutverk þeirra skýrt fram í Bijáns- bardaga hundrað árum síðar. Hið hefðbundna viðhorf var að í Bijáns- bardaga hefðu Irar loks sigrast á erlendum innrásarher og þar með hefði veldi Norð- manna í Dyflinni liðið undir lok. Nú hefur þetta þjóðlega viðhorf orðið að víkja og litið er á Brjánsbardaga sem lið í valdabaráttu innanlands. í honum hafi Leinstermenn í austri risið gegn veldi Bijáns konungs í suðri, og þar hafi norrænir bandamenn Leinstermanna verið í aukahlutverki. Þetta aukahlutverk norrænna manna er í raun ekki svo frábrugðið því sem þeir léku að einhveiju leyti strax á níundu öld þegar þeir mynduðu hernaðarbandalög við Ira og tóku þátt í innanlandsdeilum þeirra. En hvað má segja um samskipti þjóðanna í menningarmálum? Að hve miklu leyti kynntust norrænir menn írskri menningu og hvað vissu írarnir mikið um menningu gestanna? Talaðist þetta fólk við? Sagði það hvert öðru sögur? Niðurlag birtist í næstu Lesbók. Höfundur starfar sem þjóðfræðingur á Stofnun Áma Magnússohar og hefur m.a. stundað nám í miðaldafræðum á írlandi. Hann er höfundur bókarinnar Gaelic Influence in lceland: Histor ical and Literary Contacts. A Survey of Re- search (1988). Á víð og dreif Dulið ólæsi ári læsis er dulið ólæsi skilgreint hérlendis sem skortur á skilningi texta, einkum varðandi ýmiskonar skilríki og skýrslugerð sem þegnar lýðveldisins verða að standa skil á til stjóm valda og þeim eru send til útfyllingar. Einn- ig er hér um að ræða skilning á almennri umræðu og yfirlýsingum stjórnvalda og umfjöllun og útlistunum hagfræðinga, þjóð- arspámanna og hinna ýmsu hagdeilda rikis- valdsins um ástand og horfur í efnahagsmál- um. Menntageirinn virðist einnig búa við þennan skilningsskort eða dulið ólæsi þegn- anna. Lög, reglugerðir og tilskipanir stjórn- ■ valda koma hér einnig til. Eftir því sem afskipti og umsvif ríkisvaldsins aukast á fleiri og fleiri sviðum eykst skriffinnskan. Dulið ólæsi eða skilningsskortur kemur út á eitt, nema hvað hugtakið skilningsskortur er skýrara. Af hveiju stafar skilningsskort- ur? Undirstaða réttarríkisins em lögin og lögin verða að vera skýr og einnig þær reglu- gerðir sem þeim fylgja. Oljósar reglugerðir og lög sem eru ekki ótvíræð hljóta að ala á skilningsskorti. Sama er að segja um fyrir- mæli og tilkynningar opinberra aðila. Leið- beiningar sérfræðinga og útlistanir þeirra um fjármál, menntamál, félagsmál og at- vinnumál verða að vera á skiljanlegu máli, skýrar og skorinorðar. Því fór fjarri að talað væri um dulið ólæsi eða skilningsskort á fyrirmælum og tilkynningum stjórnvalda fyrir nokkrum áratugum. Þessi skilnings- skortur er nýr af nálinni og mun stafa af því að misbrestur er á að textamir séu samd- ir á skýru máli. Þeir eru margir hveijir illa samdir á lítt skiljanlegu stofnanamáli. Sú stofnun ríkisvaldsins, sem falin er umsjá almennrar fræðslu, þ.e. skólakerfið, hóf á sínum tíma útgáfu leiðbeiningarita og kennslubóka á máli, sem var aðfinnsluvert. Skólaþróunardeild menntamálaráðuneytis- ins reið þar á vaðið. Tilburðir til svonefndrar íslenskrar skóla- stefnu hafa leitt til ófullnægjandi kennslu í þjóðtungunni og þar með var slakað á öllum kröfum um skýrleika og nákvæmni. Þessi óheillastefna veldur því að aukið magn illa saminna og kauðalegra texta ríkisstofn- ana flæðir yfir þjóðina, sem á oft erfitt með að skilja hvað um er fjallað. Þar er komið það „dulda ólæsi“ eða skilningsskortur. Þeir sem semja texta þessa, þ.e. þá lítt skiljan- legu, virðast hamlaðir af óskýrri hugsun, skorti á skilningi orða og hugtaka, sem mun fyrst og fremst stafa af ófullkominni upp- fræðslu í íslenskri tungu. Sé horft til bók- mennta og skáldskapar, þá er tekið að örla á skilningsskorti einnig þar. Þá er vart hægt að telja, að orsökin sé lélegur texti, sem höfundar og skáld hafa sett og setja saman, heldur hrein vanþekking á málinu sjálfu. Dulið ólæsi eða skilningsskortur eykst í réttu hlutfalli við óskýrleika opinberra texta og þar sem textar eru skýrir og skilning brestur, er ástæðan niðurkoðnun móður- málskennslunnar í skólakerfi lýðveldisins. Talað er um að flestir stálpaðir íslendingar séu læsir á bók, en að skortur sé á skiln- ingi textans sem í bókinni stendur. Manni skilst að „átakið" beinist að því að auka skilninginn. Þeir sem standa að þessu „átaki“ eru samstarfshópar, vinnuhópar og átakahópar gerðir út af yfirstjórn mennta- mála lýðveldisins og þeim aðilum innan stjórnsýslu og fræðslukerfis sem mótað hafa skólastefnuna undanfama áratugi. Nú er að sjá, hvort skilningur þeirra hrekkur til. að auka skilning þjóðarinnar á lesnum textum en í því mun „átakið" einkanlega fólgið. SIGURLAUGUR BRYNLEIFSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. NÓVEMBER 1990 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.