Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq

Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.1990, Qupperneq 5

Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.1990, Qupperneq 5
tíðina. Við yngri kynslóðin höfðum engar áhyggjur af sængurfötum á Þingveili þessa dagana. Það hefði þótt allt að því syndsam- legt að hugsa um svefn á þeim unaðslegu islensku vornóttum á Alþingishátíðinni, sem engum okkar gleymist hversu gömul, sem við kunnum að verða. Já, þetta gerðist rétt eftir en heimskrepp- an mikla skall á og milljónamæringar frá Wall Street í New York höfðu orðið öreigar og fyrirfarið sér með því að stökkva út um giugga skýjakljúfanna á Manhattan-eyju. Hér norður á íslandi var þess ekki getið að menn hefðu tapað aleigunni sökum spá- kaupmennsku, enda ekki úr háum söðli að detta í því efni á íslandi, þar sem það hafði verið sjaldgæft í þúsund ár, að forsjónin mismunaði fólki við veitingu þess, sem menn telja þessa heims gæði. Hér voru menn van- ir því, að vera jafnir í fátækt og skorti. Hýbýli flestra þröng og ónóg í alla staði og matur oft af skornum skammti. Soðning og tros hélt lífinu í flestum. Það fór lítið fyrir peningum í vösum íslend- inga eða hirslum á þessum árum og allt fram að síðari heimsstyijöld. Einhveiju sinni á síðari hluta þrítugasta áratugarins bað ég minn góða vin og samstarfsmann, Aðalstein Ottesen, afgreiðslustjóra Morgunblaðsins, að lána mér tíu krónur í tvo daga. Hann svarði um hæl: „Ef ég ætti tíu krónur, ívar minn, held ég, að ég myndi hætta að vinna!“ Á þessum árum var tímakaup verkamanna á Eyrinni í Reykjavík 1,40 kr. á klukku- stund, þegar vinna fékkst, sem ekki var á hveijum degi eða í hverri viku. Þeir voru ófáir verkamennirnir í Reykjavík, sem röltu niður að höfn um fimmleytið að morgni í þeirri von að einhveija vinnu væri að fá þar. Sjálfur kynntist ég þessu af.eigin raun. Faðir minn, Guðmundur Jónsson, verkstjóri, tók m.a. að sér að losa farma úr skipum, t.d. kolum og salti fyrir ákveðna upphæð. Hann réð verkamenn til að annast uppskip- unina, sem hann stjórnaði sjálfur. Þegar leið að losunartíma skips safnaðist hópur verkamanna á bryggjuna þar sem fað- ir minn stóð, höfðinu hærri en aðrir, og réð verkamenn. Einn og einn verkamaður reyndi að vekja athygli á sér með því að nefna nafn föður míns, eða vekja athygli hans á sér með bendingum. Það kom aldrei fyrir er ég var viðstaddur þessar ráðningar, að það væri ekki stór hópur verkamanna óráðinn er ráðningunni lauk í það og það skiptið. Faðir minn, Guðmundur Jónsson, var einn af mörgum Reykvíkingum á þessum árum, sem var í daglegu tali ekki kenndur við föð- Hornið hjá Haraldi og Lækjartorg litu þá út eins og nú, nema hvað símakleGnn stóð á torginu. má af eftirfarandi vísubroti frá þeim tíma, sem hér er vikið að, þar segir: „ . .. Þarna voru þá Gvendur þessi og Gvendur hinn, Gvendur í Múla og andskot- inn . ..“ Annar flokkur nafna um þessar mundir voru „uppnefningar" svokallaðir, eins og t.d. Gvendur halti, Rúnki rakari, Jón vinnukona o.s.frv. Faðir minn var talinn verkhagur í betra lagi, sem kom honum að góðu haldi er hann bauð í farmlosun. Skip varð að losa á sem allra skemmstum tíma, því samningar voru um hve lengi skipið væri í höfn. Við uppskip- un á salti og kolum var það upphaflega siður að moka í poka í lest skipsins og lyfta ákveðn- um ijölda poka úr lest á hestvagna, sem stóðu á hafnarbakkanum. Það sagði mér Héðinn Valdimarsson, forstjóri og verkalýðsleiðtogi, að faðir minn hefði fyrstur manna látið gera trog, sem féllu nákvæmlega í set á hest- vagni og rúmuðu jafnmikið magn af kolum eða salti og pokalengjurnar áður. Kolum og salti var þá, eftir þessari aðferð, mokað í lest skips í trogin, sem lyft var úr lest og færð yfir á hestvagna. Við þetta var losnað við þá fyrirhöfn og tímatöf, að moka í poka í skipslest, þar sem einn þurfti að halda pok- anum opnum, en annar eða aðrir mokuðu í hann. hafa ráð á að eignast Borsalínó-hatt og bíræfni í meira lagi að eyða hart öfluðu fé til kaupa á Borsalínó-hatti tii þess að vera kallaður „flottræfill" á rúntinum í Reykjavík. Ég var einn þeirra, sem ekki stóðst mátið og steypti mér í skuld til þess að eignast Borsalínó. Hattkaupin urðu til þess, að það kom að því að ég neyddist til að taka víxil- lán í banka til þess að standa skil á m.a. hattakaupunum og öðru pijáli. Þar á meðal voru skraddarasaumuð „City Dress“-föt með gráu vesti. Fötin kostuðu 165 krónur hjá Guðmundi Bjarnasyni og Félsted í Aðal- stræti 6, þar sem Morgunblaðshúsið stendur nú. Svo var það um áramótin einu sinni er ég hafði verið fastráðinn blaðamaður við Morg- unblaðið, að ég herti upp hugann og fór á fund bankastjóra í Landsbankanum í von um að fá víxillán. Vogun vinnur, vogun tapar, hugsaði ég með mér Ég fékk áheyrn hjá bankastjóra í Landsbankanum. Er ég bar upp erindið spurði peningavaldið: „Þér eruð einhleypur maður, eða er það ekki rétt?“ Ég svaraði spurningunni játandi, sannleik- anum samkvæmt, „í fastri atvinnu og hver eru launin,“ spurði bankastjórinn. ur sinn heldur móður sína. Faðir minn gekk undir nafninu „Söllu Gvendur". Þetta var ekki gert í óvirðingarskyni, heldur eingöngu til að aðgreina frá alnöfnum hans, sem voru margir. Oft urðu nöfn móðurinnar fyrir val- inu er föðurnafnið reyndist of algengt. Þegar menn voru kenndir við móður frekar en föð- ur var það oft vegna skörungsskapar hennar eða vegna þess að hún var betur kunn í bænum en bóndi hennar, sem var e.t.v. sjó- maður, sem lítið bar á, enda fjarverandi á sjónum oft vikum og mánuðum saman. Fað- ir minn kunni Söllu nafninu vel og hann dáði móður sína, Salvöru, dóttur Guðmundar Árnasonar bónda í Kópavogi. Þegar ættar- nafnafaraldurinn gekk og mann gátu fengið skráð löglegt ættarnafn fyrir 50 króna greiðslu sótti faðir minn um ættarnafnið „Söllner", en það fékkst ekki skrásett vegna þess, að þótti of líkt nafni ensks kaup- manns, „Zollner", sem átti hér talsverð við- skipti um þessar mundir. Guðmundarnafnið var algengt eins og sjá BORS ALIN O-H ATTUR UPPÁKRÍT Til þess, að menn væru taldir með mönnum á rúntinum í Reykjavík var alveg nauðsyn- legt að eiga góðan hatt á höfuðið. Vinsældir manna og hvort þeim var veitt nokkur at- hygli á rúntinum valt oft á því hvort þeir báru góðan hatt. T.d. var maður, sem bar Borsalínó-hatt frá Haraldarbúð sýnu meiri maður en hinn, sem hafði bara keypt venju- legan nafnlausan hattkúf. Því var það, að menn steyptu sér í skuld til að eignast sóma- samlegan hatt. Fínustu karlmannahattar um þetta leyti í Reykjavík voru Borsalínó-hattar frá Harald- arbúð. En þar var sá galli á gjöf Njarðar, að kúfurinn kostaði 25 krónur. 25 krónur voru miklir peningar í þá daga þegar vinna var stopul og verkamannakaup- ið 1,40 krónur á klukkustund. Reyndir skrif- stofumenn fengu 300 krónur á mánuði. Það tók því nokkurn tíma og stöðuga vinnu að „300 á mánuði,“ svaraði ég. „Nú, sei, sei, jæja. Þá hljótið þér að leggja fyrir,“ sagði bankastjórinn og brosti. Ég fékk víxillánið, sem ég greiddi smám saman, venjulega með fimm eða tíu króna afborgunum í hvert skipti, en víxillinn féll í gjalddaga á þriggja mánaða fresti. En það mun hafa verið eins og gekk og gerðist á Eyrinni í þá daga, hvað leið greiðslum á til- fallandi víxilskuldum. VÍXILSKULDIN VELDURÁHYGGJUM Það vildi svo til,' að þessi víxilskuld angr- aði móður mína. Einhveiju sinni er tilkynning kom frá bankanum um að komið væri að gjalddaga víxilsins sagði móðir mín við mig: „Það kom bréf til þín frá bankanum í dag. Hvað var það?“ „Það var tilkynning um gjalddaga víxils," svaraði ég, en móður minni varð svo mikið um svar mitt að henni svelgdist á og sagði er hún mátti mæla: „Guð minn almáttugur, barn! Hefir þú tekið vígseðil!" Ég var kominn á þrítugsaldur, að vísu ekki langt yfir tvítugt er þetta gerðist, en ég skildi síðar, að börn mæðranna verða ávallt börn hvað sem aldrinum líður. Víxilviðskiptin voru í hennar augum eins og ég hefði arýgt glæp við að taka víxillán í banka. „Vígseðils“-nafnið festist hins vegar hjá okkur í vinahópnum og víxill heitir ekk- ert annað en vígseðill er talið berst að slíku uppátæki í okkar hóp. Þetta kom fram m.a. löngu síðar í vinar- bréfi, sem mér barst er ég var í Kaupmanna- höfn, frá félaga úr góðvinahópnum, Jens Benediktssyni. Jens var stórfelldur gáfumaður. Hagmælt- ur af Guðs náð, talandi skáld. Hann tvinn- aði, án minnstu fyrirhafnar úr ástkæra yl- hýra málinu skartgripi, sem lýstu eins og gull og demantar í djásni. í ljóðabréfi, sem Jens sendi til mín er ég var í Kaupmanna- höfn, birtist „vígseðilsnafn" móður minnar. Bréfið hefst á þessa leið: „Kominn ert þú til Kaupinhavn, ku sú borg hafa fagurt navn og götur gesilangar. En ég rónast hér í Reykjavík, regin grimm eru forlög slík. Mig sækja sorgir strangar. Vígseðlabrask er víst á mér. En þeir verða fáir herrarnir, sem blöðin uppá skrifa ...“ Jens Benediktsson nam guðfræði. Hann var um tíma blaðamaður hjá Morgunblaðinu. Hann dó langt fyrir aldur fram úr bráða löm- unarveiki — polio. Hans var sárt saknað af öllum, sem áttu því láni að fagna að kynn- ast honum. Krít Og Greiðslukort Nútímafólk á vafalaust erfitt með að gera sér ljóst hvernig við komumst af, sem kallað er, áður en greiðslukortin komu til sögunnar á íslandi. Þó var það afar einfalt mál, sem kallað var „krít“. Menn fengu nauðsynjar og jafnvel skemmtanir „upp á krít“, eða það var „skrifað“ hjá þeim, eins og það hét, líka. Menn gátu gengið svo frá, að þeir „væru í reikningi" hjá matvöruverslun, fataverslun, eða hvar sem nauðsynjar voru seldar. Venju- lega greiddi fólk „krítina“ um mánaðamót, eða er kaup var greitt. Hægt var að gera samninga við lánardrottin að borga hluta af skuldinni, líkt og hægt er að greiða greiðslu- kortaskuldir að hluta til, en þá tekur lánar- drottinn vexti af því, sem eftir er af láninu. Þegar menn voru í krít í gamla daga mun það hafa verið sjaldgæft að vextir væru greiddir af ógreiddum hluta, sem var í krít. Ég kann frá að segja sögu, er mér kom við, sem sýnir hvernig krítarfyrirkomulagið gekk fyrir sig og hvernig það gat komið sér illa, að hafa ekkert reiðufé við höndina. Tveir ungir menn höfðu boðið tveimur blómarósum á nýjársdansleik. Þeir höfðu krít hjá leigubílastöð og yfir- þjóni veitingahússins. Aðgöngumiðana að dansleiknum höfðu þeir greitt með sérstöku láni, eða fyrirframgreiðslu upp í kaup, sem átti að greiðast 1. janúar. Allt gekk þetta eins og í sögu. Dömurnar sóttar í leigubíl upp á krít, veitingar pantað- ar upp á krít og bílleigan eftir dansleikinn var tryggð með krít. Það voru áhyggjulausir ungir sveinar, sem leiddu dömur sínar að einu besta borðinu í Hótel íslandi, á þessu gamlárskvöldi fyrir langa löngu. En þeir höfðu ekki lengi setið er þeir tóku sér til skelfingar eftir unglingum, sem gengu á milli borða til að bjóða til sölu pappírs- hatta, hrossabresti og pappaflautur, eða lúðra, og konfekti eða annað, sem fólk skemmtir sér við á slíkum mannamótum, einkum á gamlárskvöldum. Útgjöld til þessa höfðu ekki verið tekin með í reikninginn. Engir samningar um krít höfðu verið gerðir við ungu sölumennina. Það vildi til að dansherrarnir voru öllu vanir og annar þeirra sagði á stundinni: „Æ, hver skrambinn. Nú man ég eftir því, að við gleymdum að tala við hann Sig- fús eins og við höfðum lofað. Það er alveg lífsnauðsyn, að við náum til hans í kvöld! Viljið þið afsaka okkur,“ sagði hann við döm- urnar, „við verðum ekki lengi!“ í skyndi var hringt á bílastöðina, þar sem krítin var í lagi og farið á fund vinar, sem lánaði nauðsynlegt reiðufé „upp á krít“ til að kaupa konfekt og fleira. En jafnvel greiðslukort hefðu ekki bjargað konfektkaup- unum, því ekki var við því að búast að ungl- ingarnir hefðu getað tekið slíka greiðslu gilda. Með öðrum orðum. Það var hægt að lifa sæmilegu lífi án greiðslukorta á Islandi í gamla daga, ef maður hafði krít á réttum stöðum! Höfundur er fréttritari Morgunblaðsins í Was- hington. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21.APRÍL 1990 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.